Είναι το υψηλό IQ η απόδειξη της εξυπνάδας και κατά πόσο τα εκάστοτε νέα μυαλά «στροφάρουν» περισσότερο;
Αν φανταστούμε ένα οριζόντιο χρονοδιάγραμμα πάνω στο οποίο παρουσιάζεται η εξέλιξη της ανθρώπινης τεχνολογικής σκέψης θα συνειδητοποιήσουμε ότι τους τελευταίους δύο αιώνες υπάρχει μεγάλη συσσώρευση γνώσης και εξέλιξη του τρόπου που οι άνθρωποι την εφαρμόζουν στη ζωή τους. Ο μέσος όρος ευφυΐας στα IQ test είναι πάντοτε το 100, με τυπική απόκλιση 20 μονάδες. Με την πάροδο του χρόνο οι δοκιμασίες που εμπεριέχονται στα τεστ αναβαθμίζονται, σύμφωνα με τα αποτελέσματα ενός δείγματος της νέας γενιάς. Ο μέσος όρος, βέβαια παραμένει ο ίδιος, καθώς ο τρόπος βαθμολόγησης είναι αντίστοιχος της δυσκολίας κάθε νέου τεστ.
Ο James Flynn, Νεοζηλανδός ακαδημαϊκός που ειδικεύεται στο τομέα της ευφυΐας,, τη δεκαετία του 1980 δημοσίευσε έρευνες στις οποίες παρατήρησε πως η εκάστοτε νέα γενιά σκόραρε υψηλότερα στα test IQ, συγκριτικά με ανθρώπους της προηγούμενης γενιάς. Κατά προσέγγιση υπήρχε αύξηση 3 μονάδες ανά δεκαετία.
Ο Flynn, το όνομα του οποίου φέρει το συγκεκριμένο φαινόμενο, ανακάλυψε πως άνθρωποι που εντάσσονταν βαθμολογικά στο μέσο όρο 30 χρόνια πριν, δηλαδή είχαν βαθμολογία κοντά στο 100, όταν εξετάζονταν με τα νέα τεστ, είχαν αποτελέσματα πολύ χαμηλότερα, μέχρι και 20 μονάδες διαφορά. Ενώ αντίστοιχα, άνθρωποι της επόμενη γενιάς, που βρίσκονταν στο 100 των τεστ της γενιάς τους, στα τεστ της προηγούμενης γενιάς σκόραραν υψηλότερα. Με απλά λόγια, τα τεστ δυσκολεύουν, επειδή οι άνθρωποι έγιναν εξυπνότεροι -κυρίως όσον αφορά τις αφηρημένες έννοιες.
Το φαινόμενο εξετάστηκε σε 14 λαούς, αναπτυγμένων κρατών, με εργαλεία όσο το δυνατόν πολιτισμικά ουδέτερα και χωρίς ιδιαίτερες λεκτικές απαιτήσεις, ώστε η σύγκριση των αποτελεσμάτων παγκοσμίως να είναι πιο έγκυρη. Η νοημοσύνη στην οποία δίνουν έμφαση τα αποτελέσματα αφορά κυρίως δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων μέσω της επεξεργασίας αφηρημένων εννοιών, η οποία ονομάζεται «ρέουσα νοημοσύνη». Αντίθετα, η νοημοσύνη που αφορά γενικές γνώσεις, λεκτικές και εμπειρικές ονομάζεται «αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη». Ο ίδιος ο Flynn υποστηρίζει πως, ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος θα υπερτερούσε του Αριστοτέλη ή του Αρχιμήδη στην κατηγορία των γενικών γνώσεων και αυτό δεν αποτελεί ένδειξη αυξημένης νοημοσύνης.
Πιθανή ερμηνεία του φαινομένου:
Το φαινόμενο ερμηνεύτηκε ως απόρροια αλλαγής των περιβαλλοντικών παραγόντων, δηλαδή της βελτίωσης σε διάφορους τομείς της ζωής του ανθρώπου, από τον τρόπο που φροντίζει το σώμα του ως τη δομή της εργασίας και τα εκπαιδευτικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται. Είναι αξιοσημείωτο ότι το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε σε χώρες που ήταν ανεπτυγμένες οικονομικά.
Αδιαμφισβήτητα, τον 20ο αιώνα, το θέμα της δημόσιας υγείας άρχισε να αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα και σε παγκόσμια κλίμακα η ποιότητα ζωής του μέσου ανθρώπου -του δυτικού κόσμου- βελτιώθηκε. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να τρέφονται με πιο θρεπτικά συστατικά, το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε και μειώθηκε η παιδική θνησιμότητα. Το κομμάτι της θεωρίας που βασίζεται σ’ αυτές τις αλλαγές της ζωής υποστηρίζει ότι οι βελτιωμένες συνθήκες διαβίωσης επιτρέπουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο να αξιοποιήσει καλύτερα το δυναμικό του.
Βέβαια, στην ομιλία του στο TED (πηγή), ο Flynn αποδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα στην κοινωνική αναδιοργάνωση που οδήγησε στην εξέλιξη της υποθετικής σκέψης. Υποστηρίζει πως με την είσοδο του ατόμου στην μοντέρνα εποχή, μετά την βιομηχανική επανάσταση, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν σε περιβάλλοντα με περισσότερα ερεθίσματα. Αυτό απαιτούσε την ανάπτυξη δεξιοτήτων κατηγοριοποίησης, εφαρμογής της λογικής σε αφηρημένες έννοιες και αντιμετώπισης των υποθετικών ερωτημάτων με σοβαρότητα. Μέσα από το πρίσμα αυτών των τριών εννοιών διευρύνθηκε η σκέψη, και δη η επιστημονική σκέψη.
Η επιρροή του φαινομένου από και προς την εκπαίδευση:
Η γνωστική ευελιξία που απαιτείται σ’ ένα πολυσύνθετο περιβάλλον, απαιτεί την προαγωγή της εκπαίδευσης με στόχο την καλλιέργεια της αφηρημένης σκέψης μέσα στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, σε αμερικάνικες εξετάσεις του 1910 (πηγή), 14χρονοι μαθητές ρωτήθηκαν ποιες είναι οι πρωτεύουσες των Πολιτειών της Αμερικής, πληροφορία που αποτελεί μία κοινωνικά αποδεκτή σταθερά. Αντίθετα, σε αντίστοιχες εξετάσεις του 1990 (πηγή), οι μαθητές κλήθηκαν να δώσουν μία εξήγηση στο γιατί η μεγαλύτερη πόλη της Πολιτείας σπάνια είναι και η πρωτεύουσα της. Κλήθηκαν, δηλαδή, να λάβουν την υποθετική σκέψη στα σοβαρά, ώστε να στηρίξουν μία επιχειρηματολογία.
Επομένως, φαίνεται να δημιουργείται ένας κύκλος μεταξύ ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, εκπαιδευτικού συστήματος και νοητικής απόδοσης των ανθρώπων. Η κοινωνική αναβάθμιση δημιούργησε την ανάγκη, αλλά και τις συνθήκες, για ευρύτερη και καλύτερη εκπαίδευση (με επίκεντρο την μαθηματική σκέψη), με αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών που εγγράφονται στο σχολείο να αγγίζει σχεδόν το σύνολο. Αποδεδειγμένα, οι πρακτικές του εκπαιδευτικού πλαισίου προωθούν την ανάπτυξη σε περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τις εκτελεστικές λειτουργίες του ανθρώπου. Καθώς, «ανοίγει» το μυαλό των μαθητών, η σχολική ύλη διευρύνεται και δυσκολεύει. Τα παιδιά μαθαίνουν να επιλύουν τα νέα προβλήματα, που οδηγεί σε νέες ανακαλύψεις για το περιβάλλον και την τεχνολογία, ενώ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης διευρύνεται ακόμα περισσότερο. Φυσικό επακόλουθο ήταν η αναβάθμιση των επαγγελμάτων. Η ποιοτική εκπαίδευση έχει ως αποτέλεσμα πλεόνασμα γνώσης και περισσότερες απαιτήσεις για εξειδίκευση και καλλιέργεια μεμονωμένων κλάδων.
Υπάρχει ταβάνι στο φαινόμενο Flynn; – Σύγχρονα ευρήματα:
Στα μέσα της δεκαετίας του ’90 τα ευρήματα στις σκανδιναβικές χώρες (πηγή), αντιπαραβάλλονται με εκείνα του Dr. Flynn, καθώς δείχνουν ότι ο μέσος όρος του IQ, όχι μόνο παραμένει σταθερός, αλλά και σε κάποιες περιπτώσεις μειώνεται κατά 0.2 πους τον χρόνο. Η εξήγηση αυτής της αναστροφής των δεδομένων, ίσως, βρίσκεται στο γεγονός ότι η εκπαίδευση δεν παρέχει τόσα νέα ερεθίσματα προς εξέλιξη συγκριτικά με την παλαιότερη εποχή ή ότι το μυαλό των παιδιών ακονίζεται σε συγκεκριμένα διανοητικά αντικείμενα.
Παρόλο που η νοημοσύνη μας, ιστορικά, εξελίσσεται με σκοπό την προσαρμογή μας σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, που παρέχει επιβίωση, οι γενιές του φαινομένου Flynn δεν έφεραν τις λύσεις των μεγαλύτερων προβλημάτων του πλανήτη. Οι άνθρωποι εξασκούν συγκεκριμένους συλλογισμούς που μετρώνται στα τεστ IQ, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι έχουν αποκτήσει όλα τα διανοητικά προσόντα για την δημιουργία μίας εναρμονισμένης κοινωνίας.
Η υψηλή νοημοσύνη δεν ισούται με ένα εξίσου υψηλό επίπεδο ορθολογιστικής σκέψης. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι άτομα με υψηλό σκορ νοημοσύνης εξακολουθούν πολλές φορές να σκέφτονται με τρόπο που επιβεβαιώνει τις προκαταλήψεις τους. Ένα παράδειγμα φαινομένου γνωστικής προκατάληψης, το οποίο δεν επηρεάζεται καθόλου από το IQ, είναι πως το «5% fat» σε ένα κεσεδάκι γιαούρτι φαντάζει πολύ πιο ανθυγιεινό από το «95% fat free».
Η ικανότητα να αμφισβητούμε τις υποθέσεις μας, να εντοπίζουμε πληροφορίες που λείπουν και να βρίσκουμε εναλλακτικά συλλογιστικά μονοπάτια προτού καταλήξουμε σ’ ένα συμπέρασμα, δεν προϋποθέτει υψηλό IQ, όμως είναι δεξιότητες με όφελος προς την εξέλιξη της κοινωνίας. Η πτώση στα IQ σκορ τονίζει την ανάγκη για αναβάθμιση του μαθησιακού πλαισίου, που είναι αναγκαίο να συμπεριλάβει και δεξιότητες, που πλαισιώνουν εκείνες της νοημοσύνης, ωστόσο, δεν μετρώνται με τέτοιου είδους εργαλεία, αλλά είναι απαραίτητες για την κοινωνική ανάπτυξη, όπως ο ορθολογισμός και η κριτική σκέψη.
Το κείμενο γράφτηκε από την Ελένη Ζετσίδου (Lavart).
Πηγές:
Flynn, J. (2013, March). Why our IQ levels are higher than our grandparents’. TED.
Baker et. al (2015) The cognitive impact of the education revolution: A possible cause of the Flynn Effect on population IQ
David Robson (2019) Has humanity reached ‘peak intelligence’? BBC .
