Ποια η ετυμολογία, η σημασία και η ιστορία μερικών από τις σημαντικότερες λέξεις που μας θυμίζουν την επανάσταση του 1821;
Με αφορμή τον εορτασμό των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821 θα γίνει μια αναφορά σε ορισμένες λέξεις που μόλις τις ακούσουμε, τις δούμε ή τις φέρουμε στο μυαλό μάς θυμίζουν εκείνες τις ηρωικές μάχες που δόθηκαν από ανθρώπους, οι οποίοι πάλεψαν για ένα από τα σημαντικότερα αγαθά, την ελευθερία. Μια έννοια με τόσο μεγάλο σημασιολογικό βάρος, με την οποία οι Έλληνες αγωνιστές απέδειξαν σε όλους πόσο σπουδαίο είναι να μάχεσαι γι’ αυτήν, καθώς ελεύθερος είναι αυτός που δεν υπόκειται σε περιορισμούς, δεν καταπιέζεται, δεν είναι υπόδουλος. Έχει τη δυνατότητα να ασκήσει όλα του τα δικαιώματα, είτε πολιτικά, είτε θρησκευτικά, είτε ακόμα να εκφράσει τη δική του άποψη. Με αυτόν τον τρόπο και οι Έλληνες πολέμησαν για να απελευθερωθούν από τη σκλαβιά, από τα δεσμά και να απολαύσουν όλα αυτά τα ιδανικά.
Ξύπνα ραγιά
Ραγιά καημένε μου ραγιά για σήκω το κεφάλι, τη δόξα πού ‘χες μια φορά απόκτησέ την πάλι.
Ξύπνα καημένε μου ραγιά, ξύπνα να δεις τη λευτεριά.
Διψούν οι κάμποι για νερό και τα βουνά για χιόνια
διψούνε και για λευτεριά οι σκλάβοι τόσα χρόνια.Κοιμούμαι μ’ ένα όνειρο, ξυπνώ με μιαν ελπίδα
να ιδώ κι εγώ μια μέρα φως ελεύθερη πατρίδα.Ξύπνα καημένε μου ραγιά, ξύπνα να δεις τη Λευτεριά.
Επανάσταση
Για 400 χρόνια ο ελληνικός λαός ήταν υποδουλωμένος στους Οθωμανούς, αντιμέτωπος με φτώχεια, πείνα, εξαθλίωση, θάνατο και δυστυχία. Ανήμπορος να ανταπεξέλθει σε αυτές τις συνθήκες συσπείρωσε τις δυνάμεις του και όλοι μαζί οι ανδρειωμένοι επαναστάτησαν εναντίον του τουρκικού ζυγού. Σύμφωνα με το λεξικό του Τριανταφυλλίδη, επανάσταση είναι το σύνολο των ιστορικών γεγονότων που συμβαίνουν σε μια οργανωμένη κοινωνία, ιδίως σε κράτος, όταν μια οργανωμένη ομάδα ατόμων ξεσηκώνεται με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας και τη ριζική αλλαγή της λειτουργίας του κράτους σε θέματα πολιτικής, παιδείας, πολιτισμού, οικονομίας. Είναι η εξέγερση του λαού απέναντι στα πολιτικά, κοινωνικά καθεστώτα που πιθανότατα δεν τον αντιπροσωπεύει και εκφράζει με αυτό τον τρόπο την αντίθεσή του σε αυτά. Η επανάσταση είναι σύνθετη, αρχαιοελληνική λέξη, προέρχεται από το ουσιαστικό ἐπανάστασις του ρήματος ἐπανίστημι και αποτελείται από το ἐπί και το ἀνίστημι το οποίο χωρίζεται στο ἀνά και στο ἲστημι. Με βάση το σύγχρονο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας του F. Montanari το ρήμα ἐπανίστημι σημαίνει ξανασηκώνω, κάνω κάποιον να εξεγερθεί, ξεσηκώνω σε επανάσταση. Επομένως, όταν πρόκειται για έναν επιτυχημένο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, όπως αυτού των Ελλήνων του 1821 ενάντια στη σκλαβιά, είναι σωστή η χρήση του όρου επανάσταση, καθώς δηλώνεται η ένοπλη και βίαιη επίθεση κατά του καταπιεστικού καθεστώτος των Οθωμανών.
Φέσι
Στα τόσα χρόνια κατάκτησης των Οθωμανών, ο ελληνικός λαός γνώρισε τον πολιτισμό, την κουλτούρα, την ενδυμασία, τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμά τους. Αναφορικά με την ενδυμασία, σημαντικό ένδυμα των Οθωμανών ήταν το φέσι που αποτελούσε κάλυμμα του κεφαλιού τους, συνήθως μάλλινο, με ή χωρίς φούντα και συνήθως σε κόκκινο χρώμα με διαφορετικά σχήματα ανά τόπους, ορισμένες φορές. Επίσης, φέσι αποτελούσε και το κάλυμμα του κεφαλιού των Ελλήνων τσολιάδων που ήταν πάντα με φούντα. Το φέσι είναι τουρκική λέξη από το fes που πιθανότατα προέρχεται από την πόλη Fez του Μαρόκο, όπου και κατασκευαζόταν. Ορισμένες σημασίες που αποδίδονται στο φέσι είναι οι εξής: το απλήρωτο, ανεξόφλητο χρέος, το αποτυχημένο καλλιτεχνικό δημιούργημα και ο χαρακτηρισμός του πολύ μεθυσμένου ανθρώπου.
Φουστανέλα και τσαρούχι
Χαρακτηριστικό γνώρισμα των τσολιάδων είναι η φουστανέλα, δηλαδή μια φούστα από άσπρο ύφασμα με πολλές πτυχές που φτάνει έως το γόνατο. Η λέξη φουστανέλα προέρχεται από την ιταλική fustagno που σημαίνει βαμβακερό ύφασμα εξού και fustana με υποκοριστικό το fustanella που προέρχεται από μια πόλη της Αιγύπτου, το Φουστάτ του Καΐρου. Εκεί κατασκευαζόταν ένα είδος τζιν, ένα χοντρό ανθεκτικό ύφασμα, το οποίο χρησιμοποιείται για πανιά στα καράβια, τις φούστες. Η ενετική λέξη fustagno προήλθε από το υστερολατινικό fustaneum που δημιούργησαν οι Λατίνοι για να αποδώσουν την ελληνική λέξη ξύλινο. Αποτελούσε το παραδοσιακό ένδυμα των αντρών, ποιμενικών των Βαλκανίων αλλά αποτελεί και την εθνική ανδρική φορεσιά των Ελλήνων τσολιάδων. Οι πτυχές της είναι 400 και συμβολίζουν τα χρόνια σκλαβιάς, ενώ το λευκό χρώμα αναπαριστά την αγνότητα των αγώνων. Από την άλλη πλευρά, το τσαρούχι αποτελούσε το υπόδημα των τσολιάδων. Είναι ένα παπούτσι χωρίς κορδόνια, με γυριστή μύτη, όπου πάνω της στέκεται μια φούντα συνήθως χρωματιστή και με πρόκες στη σόλα. Αρχικά, ονομάζονταν πίγγες ,η σημερινή ονομασία τους όμως προέρχεται από την τουρκική λέξη carik. Υπήρχε επίσης, η άποψη ότι οι φούντες χρησιμοποιούνταν για να κρύβονται σε αυτές μικρά κοφτερά αντικείμενα που θα μπορούσαν αιφνιδιαστικά να τραυματίσουν τον εχθρό σε μία μάχη, ίσως όμως να προστάτευαν τα πόδια και από τον χιονιά.
Καριοφίλι
Απαραίτητο για την μάχη ήταν το καριοφίλι ένα παλιό εμπροσθογεμές τουφέκι με μακριά κάννη. Η λέξη είναι ιταλικής προέλευσης από το Carlo e figli. Πρόκειται για το ηρωικό όπλο των αγωνιστών του 1821, του οποίου ο σχεδιασμός ανάγεται στον 16ο αιώνα και εξελίχθηκε ως τα τέλη του 18ου αιώνα. Αρχικά, πυροδοτούνταν με φυτίλι, αλλά με την πάροδο του χρόνου αυτό αντικαταστάθηκε από πυριτόλιθο, τη γνωστή τσακμακόπετρα με την οποία έως το 1820 επιτυγχανόταν η εκπυρσοκρότησή τους και ήταν μία ισπανική επινόηση. Οι Έλληνες αποκαλούσαν τον πυριτόλιθο «ντουφεκόπετρα» ή «ατσαλόπετρα». Ο πυριτόλιθος προκαλούσε σπινθήρα κατά την κρούση της σφύρας στον άκμονα (κάλυμμα σκάφης) του όπλου, ο οποίος άναβε την πυρίτιδα. Κατά τη δεκαετία του 1820, τα τουφέκια εφοδιάστηκαν με καψύλλιο που αποτελούνταν από εκρηκτικό υδράργυρο. Το καριοφίλι των Ελλήνων κλεφτών και αρματολών ήταν βαρύ και δύσχρηστο όπλο, με τον πυριτόλιθο υπήρχαν προβλήματα με τις καιρικές συνθήκες, αλλά η μακριά του κάννη εξασφάλιζε ακρίβεια στη βολή.
Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες
Μαύρη, μωρέ, πικρή ζωή που κάνουμε
Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες, εμείς
οι μαύροι κλέφτες
Ποτέ, μωρέ, ποτέ μας δεν αλλάζουμε, ποτέ μας δεν αλλάζουμε
και δεν ασπροφορούμε
Όλη, μωρέ, όλη μερούλα πόλεμο
Όλη μερούλα πόλεμο το βράδυ καραούλι, το βράδυ καραούλι
Κοντά, μωρέ, κοντά, στα ξημερώματα
Κοντά στα ξημερώματα γυρίζω να πλαγιάσω, γυρίζω να πλαγιάσω
Το χε- μωρέ, το χέρι μου προσκέφαλο και το σπαθί μου στρώμα, και το σπαθί μου στρώμα
Το κα’μωρέ, καριοφίλι μ΄αγκαλιά
Τι καριοφίλι μ΄ αγκαλιά σαν το παιδί την μάνα, σαν το παιδί τη μάνα.
Διαβάστε επίσης:
«Η Γυναίκα στην Επανάσταση του 1821» έκθεση από τη συλλογή Μιχάλη και Δ. Βαρκαράκη
Κείμενο: Δήμητρα Γκαμπλιά (Lavart)
