5 αρχαιολογικοί χώροι περιμένουν να τους ανακαλύψεις
Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μνημεία ανέκαθεν αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι τόσο της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, όσο και της καθημερινότητάς μας εν γένει. Από τις μεγαλύτερες πόλεις έως τα μικρότερα χωριά, η χώρα μας βρίθει αρχαιοτήτων, άλλων γνωστών και άλλων…όχι και τόσο.
Και παρόλο που πολλές απ’ αυτές είναι κάτω από τη μύτη μας, τείνουμε να στρέφουμε την προσοχή μας στις πιο «διάσημες» και «πολυσυζητημένες», που τις επισκιάζουν. Ποιες είναι όμως αυτές οι φαινομενικά «άγνωστες», μα εξίσου σημαντικές αρχαιότητες;
1. Ιερό Άμμωνα Δία, Καλλιθέα Χαλκιδικής
Ξεκινώντας από τα βόρεια, πρώτη μας στάση είναι η Χαλκιδική και πιο συγκεκριμένα η χερσόνησος της Κασσάνδρας. Είμαι σίγουρη ότι πολλοί έχουμε λιαστεί στην παραλία της Καλλιθέας. Πόσοι όμως έχουμε επισκεφθεί το Ιερό του Άμμωνος Διός; Χρονολογείται στο α’ μισό του 4ου αι. π. Χ. και ιδρύθηκε από τους κατοίκους της αρχαίας Αφύτιος, προς τιμήν του Άμμωνα Δία, για την παρέμβασή του, σύμφωνα με την παράδοση, στη λήξη της πολιορκίας της πόλης από το Σπαρτιάτη βασιλιά Λύσανδρο, το 403 π.Χ.
Στο β΄μισό του ίδιου αιώνα οικοδομείται ο ναός του αιγυπτιακής προέλευσης θεού, σε δωρικό ρυθμό, καθώς και δύο παράλληλες σειρές με μνημειακά βάθρα που υποβάσταζαν γλυπτά, δημιουργώντας έτσι έναν υπαίθριο διάδρομο, χαρακτηριστικό των αιγυπτιακών ναών. Στα ΒΑ του ιερού βρίσκεται ένα προγενέστερο ιερό του Διονύσου και ένα λατρευτικό σπήλαιο με πηγές (οι οποίες εξυπηρέτησαν στη συνέχεια και τη λατρεία του Άμμωνα Δία που ήταν στενά συνδεδεμένη με το νερό), ενώ η αρχαιολογική έρευνα έχει επιβεβαιώσει και λατρεία του Ασκληπιού, αφού έχει ανασκαφεί ένα «λουτρό-θεραπευτήριο» του 2ου αι. μ.Χ. Τότε ξεκινάει και η τελευταία φάση του ιερού, το οποίο εγκαταλείπεται και τελικά καταστρέφεται στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ.
2. Καβείριο Λήμνου
Θα παραμείνουμε στο βορρά και θα μιλήσουμε λίγο για τους Καβείρους, χθόνιες θεότητες με μυστηριακό χαρακτήρα, που συχνά ταυτίζονται με τους «Μεγάλους θεούς». Σας θυμίζουν κάτι; Τους έχουμε συνδέσει με το Ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη, σωστά; Αν κοιτάξουμε όμως λίγο παρακάτω στο χάρτη, θα δούμε τη Λήμνο. Κι εκεί υπάρχει ένα ιερό αφιερωμένο σ’ αυτές τις θεότητες, η λατρεία των οποίων μαρτυρείται ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ. στο νησί, καθιστώντας έτσι το ιερό ένα από τα αρχαιότερα και μακροβιότερα του αιγιακού νησιωτικού κόσμου, με διάρκεια λειτουργίας έως και τους υστερορωμαϊκούς χρόνους. Τα κύρια κτίσματα του ιερού που ανασκάφησαν ήταν τα τρία τελεστήρια, οι αίθουσες δηλαδή όπου γίνονταν οι τελετές μύησης, της αρχαϊκής, ελληνιστικής και υστερορωμαϊκής περιόδου αντίστοιχα.
Το ελληνιστικό τελεστήριο καταλαμβάνει ολόκληρο το βόρειο άνδηρο, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει κι εκείνο της τελευταίας φάσης, η λεγόμενη «Βασιλική», το οποίο κτίστηκε επάνω στο αρχαϊκό και μας δίνει μια σαφή εικόνα, τόσο της μακροβιότητας του ιερού, όσο και του ότι η λατρεία των Καβείρων δεν αντικαταστάθηκε με τη χριστιανική. Ωστόσο, πιθανότατα, η καταστροφή και το τέλος λειτουργίας του οφείλονται στη «μανία» των πρώτων χριστιανών να επιβάλουν τη νέα θρησκεία, στα τέλη του 3ου και στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στο ακρωτήριο Χλόη, μεταξύ της θάλασσας και μιας κορυφογραμμής -ιδανική τοποθεσία για να παραμένει το ιερό κρυμμένο από τα αδιάκριτα βλέμματα των αμύητων.
3. Ναός Επικούριου Απόλλωνα, Βάσσες
Μεταφερόμαστε τώρα αρκετά νοτιότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, όπου, όχι μακριά από το πασίγνωστο ιερό της Ολυμπίας, βρίσκεται ένας άλλος σημαντικός αρχαιολογικός χώρος, εκείνος των Βασσών. Μεταξύ των νομών Αρκαδίας, Ηλείας και Μεσσηνίας, μέσα στο βραχώδες τοπίο (η περιοχή οφείλει το όνομά της στις μικρές κοιλάδες, «βάσσαι» ή «βήσσαι», που σχηματίζονται), οι κάτοικοι της αρχαίας Φιγάλειας ίδρυσαν το ιερό του Επικούριου Απόλλωνα. Ο περίπτερος δωρικός ναός, τον οποίο ο Παυσανίας αναφέρει ως το «δεύτερο, μετά της Τεγέας, ναό σε κάλλος και αρμονία» (8.41.8) , χρονολογείται στα 420-400 π.Χ. και αρχιτέκτονάς του, σύμφωνα με τον περιηγητή, ήταν ο Ικτίνος.
Το οικοδόμημα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο γιατί συνδυάζει στοιχεία και από τους 3 αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, δωρικό, ιωνικό και κορινθιακό, όσο και γιατί η ιδιόμορφη διαμόρφωση του εσωτερικού έχει προβληματίσει ιδιαίτερα τους μελετητές. Μεταξύ των ιωνικών ημικιόνων του σηκού διαμορφώνονται κόγχες, οι οποίες πιθανόν προορίζονταν για εγκοιμισμό των πιστών, ενώ πίσω από τον κεντρικό κορινθιακό κίονα, ο οποίος αποτελεί και το αρχαιότερο γνωστό έως σήμερα παράδειγμα, δημιουργείται το «άδυτο», όπου πιθανόν φυλασσόταν το λατρευτικό άγαλμα του θεού. Αξίζει να σημειώσουμε ότι κατά την ανακάλυψη του ναού το 19ο αιώνα, μεγάλο μέρος του γλυπτού διακόσμου μεταφέρθηκε στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ σήμερα ο ναός έχει καλυφθεί με προστατευτικό στέγαστρο, μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες συντήρησης κι αποκατάστασης.
4. Ναός Αθηνάς Σουνιάδος
Σίγουρα, από τη διαδρομή μας, δε θα μπορούσε να λείπει η Αττική. Ένας από τους γνωστότερους και πιο «πολυφωτογραφημένους» ναούς της είναι εκείνος του Ποσειδώνα, που δεσπόζει στο ακρωτήριο του Σουνίου. Λίγο πριν την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, όμως, υπάρχει ένας ναός που πολλοί προσπερνούν ή και αγνοούν. Και, εν μέρει, δεν τους αδικούμε. Μπροστά στο επιβλητικό αυτό οικοδόμημα, ο ναός της Αθηνάς Σουνιάδος, από τον οποίο σώζονται κυρίως τα θεμέλια, ο στυλοβάτης της κιονοστοιχίας και ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής, δεν εντυπωσιάζει τον επισκέπτη.
Παρόλα αυτά, πρόκειται για μια μοναδική περίπτωση ναού (σύμφωνα με τον J.M. Camp, δεν έχει προηγούμενο στην ελληνική αρχιτεκτονική), που φέρει κιονοστοιχία μόνο κατά μήκος της ανατολικής και νότιας πλευράς, κάτοψη που πιθανόν υιοθετήθηκε εξαρχής για την εξυπηρέτηση λατρευτικών αναγκών. Η ιδιαιτερότητά του αυτή αναφέρεται πρώτη φορά από τον Βιτρούβιο (4.8.4). Εντός του σηκού διακρίνονται, επίσης, 4 βάσεις κιόνων, καθώς και το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος της θεάς. Ο ναός είναι ιωνικού ρυθμού και βάσει των κιονοκράνων που βρέθηκαν, χρονολογείται περίπου στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Θεωρείται, έτσι, το πρωιμότερο παράδειγμα ιωνικού ναού στην ηπειρωτική Ελλάδα. Εντός του περιβόλου του ιερού συναντάμε, ακόμη, τα θεμέλια ενός μικρότερου αρχαϊκού δωρικού ναού, καθώς και έναν κυκλικό περίβολο, που ίσως σχετιζόταν με τη λατρεία του ήρωα Φρόντη. Στα ρωμαϊκά χρόνια ο ναός φαίνεται ότι είχε ήδη εγκαταλειφθεί, ενώ η εξωτερική κιονοστοιχία μεταφέρθηκε, ώστε να χρησιμοποιηθεί σε κτήριο της Αγοράς των Αθηνών.
5. Ιερά Σπήλαια Ακρόπολης
Για το τέλος, θα ανέβουμε μέχρι τον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Εκεί, σκαρφαλωμένα στις πλαγιές του, συναντάμε διάφορα ιερά σπήλαια, περιγραφές των οποίων έχουμε ήδη από τον Παυσανία. Συγκεκριμένα, ΒΔ των Προπυλαίων, συναντάμε την πηγή Κλεψύδρα, προστάτιδα της οποίας ήταν η νύμφη Εμπεδώ, ενώ λίγο ψηλότερα ανοίγονται τρία αβαθή σπήλαια, αφιερωμένα στον Απόλλωνα, το Δία και τον Πάνα αντίστοιχα.
Τα σπήλαια του Πανός και του Απόλλωνα, μάλιστα, αναφέρονται στην εισαγωγή του έργου του Ευριπίδη Ίων ως το μέρος όπου ο Απόλλων βίασε την κόρη του Ερεχθέα Κρέουσα, η οποία στη συνέχεια εγκατέλειψε εκεί το νεογέννητο Ίωνα, γενάρχη των Ιώνων. Λίγο πιο ανατολικά υπάρχει ένα μικρό ιερό του Έρωτα και της Αφροδίτης, του 5ου αιώνα π.Χ., ενώ φτάνοντας στην ανατολική κλιτύ της Ακρόπολης, συναντά κανείς το σπήλαιο της Αγλαύρου, κόρης του μυθικού βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα. Δυστυχώς, σήμερα τα σπήλαια δεν είναι ανοιχτά προς το κοινό.
Ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχίζει επ’ αόριστον. Για λόγους οικονομίας χρόνου, όμως, θα σταματήσουμε εδώ, κάτω από την Ακρόπολη. Κι αν πρέπει να εξάγουμε κάποιο συμπέρασμα από τα παραπάνω, αυτό θα ήταν ίσως να γίνουμε λίγο πιο παρατηρητικοί και να δώσουμε σημασία και στις «παρεξηγημένες» αρχαιότητες.
Κείμενο: Μαρίλη Αγάθου (Lavart)
Πηγές φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 (Camp, J. M. 2009. Οι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής. Αθήνα: Καρδαμίτσας), 10, 11.
Βιβλιογραφία: Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, VIII. 41.8.
Τσιγαρίδα, Ε. Μπ. 2017. «Ιερό Άμμωνος Διός». Στο Αρχαιολογία: Μακεδονία και Θράκη. Επιμ. Α. Γ. Βλαχόπουλος και Δ. Τσιαφάκη. Αθήνα (2017): 376-377.
Camp, J. M. 2009. Οι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής. Αθήνα: Καρδαμίτσας.
Gruben, G. 2015. Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων (2η εκδ. διορθωμένη). Αθήνα: Καρδαμίτσας.
Διαδικτυακές πηγές:
3.Ναός Επικούριου Απόλλωνα: 1, 2, 3
