Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι σύγχρονη εφεύρεση, οι άνθρωποι σε όλη την ιστορία έχουν επινοήσει περίπλοκες θεωρίες για να εξηγήσουν μυστηριώδη γεγονότα ή να εκφράσουν την ανησυχία τους.
Η Αρχαία Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση: πολλοί Έλληνες είχαν πεποιθήσεις που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ως θεωρίες συνωμοσίας και είναι ενδιαφέρον ότι οι ιδέες αυτές συχνά καθρεφτίζουν τις σύγχρονες συνωμοσίες ως προς το θέμα και τη λογική τους. Οι μελετητές σημειώνουν ότι οι Αθηναίοι για παράδειγμα πίστευαν αρκετά σε θεωρίες που δεν μπορούσαν να διασταυρωθούν (The Rhetoric of Conspiracy in Ancient Athens – Bryn Mawr Classical Review).
Από ιστορίες για χαμένους πολιτισμούς μέχρι υποψίες για πολιτικές συμμορίες, οι Έλληνες έπλεκαν κρυφές συνωμοσίες στην κατανόηση του κόσμου τους. Ας δούμε λοιπόν πώς θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφορούσαν στην αρχαία ελληνική εποχή – όπου κάποιες από αυτές ίσχυαν – μοιάζουν αρκετά με συνωμοσιολογικές αντιλήψεις που ευδοκιμούν σήμερα.
Μέγας Αλέξανδρος: 6 λόγοι για τους οποίους δεν έχουμε βρει ακόμα τον τάφο του
1. Ο χαμένος πολιτισμός της Ατλαντίδας.
Μία από τις πρώτες ιστορίες «χαμένου πολιτισμού» στη δυτική ιστορία προέρχεται από την Αρχαία Ελλάδα: ο μύθος της Ατλαντίδας. Ο Πλάτων εισήγαγε την Ατλαντίδα στους διαλόγους του Τιμαίος και Κριτίας (περίπου το 360π.Χ.) παρουσιάζοντας τη ως μια ισχυρή νησιωτική περιοχή που εξαφανίστηκε κάτω από τη θάλασσα σ’ έναν κατακλυσμό.
Ο Πλάτωνας διαμόρφωσε την ιστορία σαν να επρόκειτο για αληθινή ιστορία, υποτίθεται πως η πληροφορία πέρασε από Αιγύπτιους ιερείς στον Αθηναίο νομοθέτη Σόλωνα. Σύμφωνα με την ιστορία η Ατλαντίδα βρισκόταν πέρα από τις «Στήλες του Ηρακλή» (τα Στενά του Γιβραλτάρ) και είχε επιχειρήσει να κατακτήσει τον γνωστό κόσμο πριν ηττηθεί από την αρχαία Αθήνα και στη συνέχεια καταποντιστεί από τον ωκεανό.
Αυτή η δραματική περιγραφή μιας βυθισμένης υπερδύναμης αιχμαλώτισε τη φαντασία των αρχαίων Ελλήνων. Άραγε ήταν μια ανάμνηση ενός πραγματικού προϊστορικού πολιτισμού ή απλώς μια παραβολή για την ύβρη; Η συζήτηση συνεχίζεται εδώ και χιλιετίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι καμία ελληνική ή αιγυπτιακή πηγή δεν αναφέρει την Ατλαντίδα, δεν εμφανίζεται πουθενά εκτός των έργων του Πλάτωνα, οδηγώντας τους περισσότερους ιστορικούς και επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι ο Πλάτωνας επινόησε ως αλληγορία, μια «φανταστική» κοινωνία που προοριζόταν σαν μια προειδοποιητική ιστορία.
Στην πραγματικότητα, η ίδια η αφήγηση του Πλάτωνα υπονοεί κάτι τέτοιο, τοποθετώντας την Ατλαντίδα ως αντίπαλο δέος στην εξιδανικευμένη Αθήνα, απεικονίζοντας την πτώση μιας περήφανης αλλά και ηθικά διεφθαρμένης κοινωνίας.
Ωστόσο παρά της έλλειψη αποδείξεων, η έννοια της Ατλαντίδας τροφοδότησε ατελείωτες εικασίες και μετά την αρχαιότητα. Αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Κράντωρ φέρεται να πήραν την ιστορία κυριολεκτικά και να ισχυρίστηκαν ότι υπήρχαν στην αιγυπτιακή γραμματεία αναφορές για την Ατλαντίδα.
Αυτό μοιάζει εντυπωσιακά με τις σύγχρονες θεωρίες συνωμοσίας για χαμένους – προηγμένους πολιτισμούς. Σήμερα, η Ατλαντίδα απολαμβάνει μια ισχυρή παρουσία και συχνά εξιδανικεύεται ως μια προηγμένη, ουτοπική κοινωνία που διέθετε σοφία ή τεχνολογία πέρα από την εποχή της.
Από θεωρητικούς της βικτοριανής εποχής όπως ο Ignatius Donnelly μέχρι συγγραφείς της Νέας Εποχής, πολλοί έχουν ισχυριστεί ότι η Ατλαντίδα ήταν πραγματική και ότι η γνώση της έχει κατασταλεί ή χαθεί. Η Ατλαντίδα μπορεί να ξεκίνησε ως ένας φιλοσοφικός μύθος, αλλά έγινε το πρότυπο μιας θεωρίας συνωμοσίας για έναν χαμένο κόσμο που εξακολουθεί να γοητεύει τους «αληθινούς πιστούς» ακόμη και σήμερα.
2. Η Πυθία και η χειραγώγηση των χρησμών.
Στην αρχαία Ελλάδα οι σημαντικές κρατικές αποφάσεις από τη διεξαγωγή πολέμου έως την ίδρυση αποικιών συχνά εξαρτιόταν από τις αινιγματικές διακηρύξεις των χρησμών. Το πιο διάσημο ήταν το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς, όπου η ιέρεια Πυθία σε κατάσταση έκστασης εκφωνούσε προφητείες. Δεδομένης της τεράστιας επιρροής αυτών των χρησμών, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ορισμένοι σύγχρονοι ερευνητές υποψιάζονταν ότι οι προφητείες μπορούσαν να χειραγωγηθούν.
Είσεπνεε η Πυθία ναρκωτικά αέρια; Τί απαντούν οι μελέτες για το πιο διάσημο μέντιουμ της ιστορίας;
Στην πραγματικότητα οι αρχαίοι ιστορικοί καταγράφουν περιπτώσεις που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «θεωρίες συνομωσίας». Η δωροδοκία και η πολιτική παρέμβαση ψιθυρίζονταν για να διαμορφώσουν τα υποτιθέμενα λόγια των θεών. Για παράδειγμα οι «Ιστορίες» του Ηρόδοτου αφηγούνται ένα διάσημο επεισόδιο κατά τη διάρκεια του αγώνα της Αθήνας κατά της τυραννίας: γύρω στο 510π.Χ., ο ευγενής Κλεισθένης (από την οικογένεια των Αλκμαιονιδών) φέρεται να δωροδόκησε την Πυθία για να λέει πάντα σε όποιον Σπαρτιάτη τη συμβουλευόταν ότι θα έπρεπε να βοηθήσει στην απελευθέρωση της Αθήνας από τους δεσπότες της.
Σύμφωνα με αυτή τη διήγηση, κάθε σπαρτιατική αντιπροσωπία λάμβανε τον ίδιο χρησμό που τους προέτρεπε να απελευθερώσουν την Αθήνα, πείθοντας τελικά την Σπάρτη να παρέμβει και να ανατρέψει τον Αθηναίο τύραννο. Αυτή παρασκηνιακή συμφωνία, ουσιαστικά η χρήση ενός σεβαστού θρησκευτικού θεσμού ως πολιτικού εργαλείου, συζητήθηκε ανοιχτά από τους Αθηναίους. Ο Ηρόδοτος σημειώνει μάλιστα ότι η οικογένεια των Αλκμαιονιδών είχε βοηθήσει στην ανοικοδόμηση του δελφικού ναού, πιθανώς για να κερδίσει την εύνοια των ιερέων.
Ο παραλληλισμός με τη σύγχρονη εποχή είναι σαφής: κάθε φορά που ένας θεσμός κατέχει μεγάλη επιρροή (κοινωνικά δίκτυα-μέσα μαζικής ενημέρωσης, χρηματοπιστωτικές αγορές) οι άνθρωποι συχνά εικάζουν ότι αόρατες δυνάμεις κινούν τα νήματα. Οι αρχαίοι Έλληνες ανησυχούσαν ότι οι ιέρειες με επιρροή ή πολιτικοί θα μπορούσαν να γράψουν κρυφά τη δική τους φωνή αντί για αυτή των θεών για τους δικούς τους σκοπούς. Αν και η ανησυχία τους είχε μια λογική (καθώς η Πυθία δεν επικοινωνούσε με τους θεούς) οι διαστάσεις που πήραν οι θεωρίες και οι υποτιθέμενοι εμπλεκόμενοι και χορηγοί του μαντείου ξέφευγε πολλές φορές από τα όρια της λογικής.
Σήμερα ακούμε ότι οι κυβερνητικές υπηρεσίες παρεμβαίνουν στις πληροφορίες για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη. Η αντιληπτή πολιτική μεροληψία του δελφικού μαντείου υπογραμμίζει ένα αιώνιο τροπάριο της συνωμοσιολογικής σκέψης« τον φόβο ότι αυτό που εμφανίζεται ως θεϊκή ή ουδέτερη καθοδήγηση μπορεί να ενορχηστρωθεί. Οι φορείς και το πλαίσιο διαφέρουν, αλλά το μοτίβο η αμφισβήτηση της αυθεντικότητας των έγκυρων μηνυμάτων παραμένει το ίδιο.
3.Το αθηναίικό «βαθύ κράτος» και ο έλεγχος της εξουσίας: μια συνωμοσία που ήταν αληθινή.
Στον απόηχο των Περσικών Πολέμων (5ος αιώνας π.Χ.) η Αθήνα ίδρυσε τη Συμμαχία της Δήλου, μια συμμαχία ελληνικών πόλεων – κρατών ενωμένων ενάντια σε κάθε νέα περσική απειλή.
Επιφανειακά επρόκειτο για έναν ευγενή, εθελοντικό συνασπισμό με ηγέτη την Αθήνα. Αλλά πολλοί Έλληνες άρχισαν να πιστεύουν ότι η Αθήνα χρησιμοποιούσε τη Συμμαχία ως κάλυψη για κάτι πολύ λιγότερο αλτρουιστικό: μια κρυφή αυτοκρατορία. Με άλλα λόγια, μια συνωμοσία για την κυριαρχία της Ελλάδας υπό το πρόσχημα της αμοιβαίας άμυνας, κάτι σαν τις θεωρίες που λέγονται σήμερα για την Ευρώπη.
Με την πάροδο του χρόνου, αυτό δεν ήταν απλώς μια θεωρία, έγινε απροκάλυπτη πραγματικότητα. Ιστορικές πηγές περιγράφουν πώς στα μέσα της δεκαετίας του 400π.χ, η συμμαχία της Δήλου είχε ουσιαστικά «εξελιχθεί σε μια ναυτική αυτοκρατορική δύναμη, που ονομαζόταν Αθηναϊκή Αυτοκρατορία», με την Αθήνα να διεκδικεί την πλήρη κυριαρχία και τα κράτη μέλη να χάνουν την αυτονομία τους.
Οι σύμμαχοι που προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν τη Συμμαχία τιμωρούνταν σκληρά. Ο Θουκυδίδης καταγράφει ότι όταν το νησί της Νάξου προσπάθησε να αποσχιστεί, η Αθήνα το κατατρόπωσε αφαίρεσε τον στόλο και τις ελευθερίες του, υποδουλώνοντας ουσιαστικά τον εν λόγω σύμμαχο.
Ομοίως αφού κατέπνιξε μια εξέγερση του εύπορου νησιού της Θάσου, η Αθήνα γκρέμισε τα τείχη της πόλης της Θάσου και πήρε τον έλεγχο των ορυχείων της, ένα σημείο καμπής που σηματοδότησε «τη μετατροπή της συμμαχίας σε… ηγεμονία», όπως το έθεσε και ο Θουκυδίδης.
Πολλοί Έλληνες της εποχής αισθάνθηκαν εξαπατημένοι, καθώς η ρητορική της συλλογικής ασφάλειας της Αθήνας κάλυπτε μια καιροσκοπική αρπαγή της εξουσίας. Το 454π.Χ. η Αθήνα μετέφερε το θησαυροφυλάκιο της Συμμαχίας από το ουδέτερο ιερό της Δήλου στην ίδια της Αθήνα για λόγους ασφαλείας όπως ισχυρίστηκαν. Ο Περικλής κατεύθυνε μαζικά κεφάλαια από τη Συμμαχία σε οικοδομικά έργα όπως ο Παρθενώνας στην Αθήνα, φαινομενικά για το «κοινό καλό» αλλά στην πραγματικότητα για να δοξάσει την Αθήνα. Οι αρχαίοι επικριτές σημείωναν ότι οι αντίπαλοι του Περικλή τον κατηγορούσαν ότι καταχράστηκε τα χρήματα της συμμαχίας προς όφελος των Αθηναίων.
Με σύγχρονους όρους, πίστευαν ότι υπήρχε μια «βαθιά κρατική ατζέντα», η Αθήνα εκμεταλλευόταν έναν οργανισμό για να πλουτίσει και να ενδυναμωθεί πίσω από μια πρόσοψη συλλογικού συμφέροντος. Οι επιπτώσεις ήταν σοβαρές: Η Σπάρτη και άλλα πελοποννησιακά κράτη άρχισαν να φοβούνται τη σκιώδη αυτοκρατορία της Αθήνας, ένας φόβος που προκάλεσε το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431 π.Χ.
Η συνωμοσία της αθηναϊκής αυτοκρατορίας βρίσκει απήχηση σήμερα κάθε φορά που μια υπερδύναμη ή ένας μεγάλος θεσμός είναι ύποπτος ότι χρησιμοποιεί συμμαχίες ως προπέτασμα καπνού για κυριαρχία. Αυτές οι ανησυχίες θα μπορούσαν να συγκριθούν με τους σύγχρονους ισχυρισμούς πως τα Ηνωμένα Έθνη ή το ΝΑΤΟ είναι κρυφά εργαλεία μιας ελίτ για τον έλεγχο των πολλών.
4. Ο μυστηριώδης θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Όταν ο πανίσχυρος Μέγας Αλέξανδρος πέθανε ξαφνικά το 323π.Χ. σε ηλικία 32 ετών, ο κόσμος έμεινε άναυδος. Πώς θα μπορούσε ένας νέος, φαινομενικά ανίκητος κατακτητής να αρρωστήσει και να χαθεί μέσα σε λίγες ημέρες;
Σχεδόν αμέσως άρχισαν να κυκλοφορούν ψίθυροι για δολοφονία μεταξύ των σύγχρονών του. Οι αρχαίοι ιστορικοί τεκμηριώνουν ότι πολλοί από τους στρατηγούς, τα μέλη της οικογένειας και τους αυλικούς του Αλεξάνδρου ήταν ύποπτοι και οι θεωρίες συνωμοσίας υποστήριζαν ότι ο βασιλιάς είχε δηλητηριαστεί.
Οι περιστάσεις προκαλούσαν σίγουρα υποψίες. Ο Αλέξανδρος βρισκόταν στη Βαβυλώνα και σχεδίαζε νέες εκστρατείες όταν ανέβασε πυρετό μετά από ένα συμπόσιο και μέσα σε περίπου δέκα ημέρες ήταν νεκρός χωρίς προφανή λόγο. Πολλές αρχαίες αναφορές αναφέρουν τη φήμη περί δηλητηρίασης. Όπως αναφέρει μια περίληψη, «ανά τους αιώνες οι υποψίες για πιθανή δηλητηρίαση έπεσαν σε διάφορους υποτιθέμενους δράστες, μεταξύ των οποίων μία από τις συζύγους του Αλεξάνδρου, οι στρατηγοί του, ο νόθος ετεροθαλής αδελφός του ή ο βασιλικός ποτηροφόρος »(WIKIPEDIA).
Οι σύγχρονες έρευνες αποδίδουν τον θάνατο του Αλεξάνδρου σε φυσικά αίτια (οι προτεινόμενες διαγνώσεις κυμαίνονται από τυφοειδή πυρετό έως ελονοσία ή οξεία παγκρεατίτιδα). Αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Αρριανός και ο Πλούταρχος έτειναν επίσης προς την κατεύθυνση της εξήγησης ως ασθένεια αντί να αποδεχτούν τη συνωμοσία.
Παρ’ όλα αυτά η ιδέα μια μυστικής συνωμοσίας δολοφονίας αποδείχτηκε ακαταμάχητη σε πολλούς τότε αλλά και τώρα. Ο προφανής σύγχρονος παραλληλισμός είναι η δολοφονία του προέδρου των ΗΠΑ Τζον Φ. Κένεντι ένα γεγονός που όπως ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου γέννησε μια Λερναία Ύδρα από θεωρίες συνωμοσίας. Στην περίπτωση του JFK, παρά την επίσημη έρευνα που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπεύθυνος ήταν ένας μοναχικός εκτελεστής, η λαϊκή φαντασία γρήγορα γέμισε με επιπλέον δολοφόνους και συνωμότες.
5. Μυστική γνώση στα Ελευσίνια Μυστήρια.
Για σχεδόν δύο χιλιετίες, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν οι πιο διάσημες μυστικές τελετές στην Ελλάδα. Πραγματοποιούνταν κάθε χρόνο ( και με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια κάθε πέμπτο χρόνο) στην πόλη της Ελευσίνας κοντά στην Αθήνα, οι τελετές αυτές ήταν αφιερωμένες στις θεές Δήμητρα και Περσεφόνη και υποσχόντουσαν στους μυημένους βαθιές ανταμοιβές, ενδεχομένως μια ματιά στην αθανασία ή την πνευματική σωτηρία. Οι ακριβείς διδασκαλίες των Μυστηρίων ήταν μυστηριώδεις, οι συμμετέχοντες ορκίζονταν απόλυτη μυστικότητα υπό την απειλή του θανάτου.
Αυτός ο μανδύας της μυστικότητας οδήγησε τους ξένους να κάνουν ατέλειωτες εικασίες σχετικά με το τι κρυφές γνώσεις λάμβαναν οι μυημένοι. Μπορούμε να το θεωρήσουμε αυτό ως μια αρχαία μορφή συνωμοσιολογικής σκέψης: την πεποίθηση ότι λίγοι και εκλεκτοί γνώριζαν κοσμικά μυστικά που οι μάζες δε γνώριζαν.
Αυτό που γνωρίζουμε από αρχαίες μαρτυρίες είναι πως οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια πίστευαν ότι θα εξασφάλιζαν μια ιδιαίτερη μοίρα μετά θάνατον. Σύμφωνα με τα λόγια του θεατρικού συγγραφέα Σοφοκλή, ο οποίος ήταν και ο ίδιος μυημένος: Όσοι συμμετείχαν στις τελετές ήταν ευλογημένοι και θα είχαν καλύτερη μεταθανάτια ζωή. «Τα δ’ άλλα εν Άδου τοις κάτω μυθήσομαι» – Τα υπόλοιπα θα τα πω σ’ αυτούς που είναι στον Άδη.
Ο Αριστοτέλης σχολίαζε ότι οι μυημένοι δεν μάθαιναν «τίποτα » με την κανονική έννοια, αλλά βίωναν μια αλλαγή του νου και της κατάστασης μια μεταμόρφωση της ψυχής.
Η ομοιότητα με τις σύγχρονες μυστικές εταιρείες και εσωτεριστικές ομάδες είναι προφανής. Ακριβώς όπως οι Έλληνες μυημένοι πίστευαν ότι αποκτούσαν προνομιακή γνώση για τη μετά θάνατον ζωή, οι σημερινοί συνωμοσιολόγοι συχνά κολλάνε σε οργανώσεις όπως οι Μασόνοι, οι Ιλλουμινάτι ή διάφορα πνευματικά τάγματα, φανταζόμενοι ότι φυλάνε κρυμμένη σοφία ή ακόμη και κατευθύνουν τα παγκόσμια γεγονότα από τις σκιές.
