Πολλοί από τους πιο διάσημους καλλιτέχνες στον κόσμο ανήκουν στην περίοδο του μοντερνισμού. Ονόματα όπως ο Κλοντ Μονέ, ο Σαλβαδόρ Νταλί και ο Πάμπλο Πικάσο είναι γνωστά στους περισσότερους. Τα έργα τους διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, ωστόσο όλα εντάσσονται στον μοντερνισμό. Αλλά πώς ορίζεται ακριβώς η εποχή του μοντερνισμού;
Το βασικό χαρακτηριστικό της μοντέρνας τέχνης είναι η άρνηση των παραδοσιακών ακαδημαϊκών κανόνων. Ενώ οι ιστορικοί δεν συμφωνούν πλήρως για την ακριβή ημερομηνία έναρξης της, ένα σημαντικό γεγονός που σηματοδότησε την έλευση του μοντερνισμού ήταν το “Salon des Refusés” του 1863. Αυτή η έκθεση σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής, όπου οι καλλιτέχνες απέκτησαν μια νέα ελευθερία μακριά από τους αυστηρούς κανόνες της Ακαδημίας.
«Οι εραστές» ως το πρώτο «situationship» που απεικόνισε η Τέχνη
1. Eugène Bataille (Sapeck), Η Μόνα Λίζα καπνίζει μια πίπα, 1887
Ένα σημαντικό πρώιμο γκρουπ της μοντέρνας εποχής είναι οι “Les Arts Incoherents” (Ασυνεπής Τέχνη), γνωστοί για το χιούμορ, τη σάτιρα και την προσβασιμότητα της τέχνης τους. Χαρακτηριστικό στοιχείο τους ήταν τα σκίτσα/κόμικς σε δημοφιλή περιοδικά. Ένας καλλιτέχνης τους, ο Eugène Bataille (Sapeck), δημιούργησε ένα σχετικά άγνωστο έργο: την Mona Lisa να καπνίζει πίπα. Αυτή η σατιρική εικόνα, που αναπαράγεται ακόμα και σήμερα, είναι μια μορφή ιδιοποίησης του διάσημου έργου του Leonardo da Vinci, με σκοπό να το αμφισβητήσει και να διακωμωδήσει την υψηλή του θέση.
Ο μοντερνισμός θεωρείται συχνά επαναστατικός. Αυτό γίνεται ακόμα πιο εμφανές όταν συνδέσουμε την εποχή αυτή με τις εξεγέρσεις που διαδίδονταν στην Ευρώπη τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Τα έργα της μοντέρνας περιόδου μπορούν να θεωρηθούν και ως μορφή εικονοκλασίας, δηλαδή καταστροφής εικόνων. Αν και ο όρος αυτός αναφέρεται συνήθως στη θρησκευτική εικονοκλασία ή στην καταστροφή πολιτικών συμβόλων, η γενική ιδέα μπορεί να εφαρμοστεί και εδώ. Οι καλλιτέχνες της μοντέρνας εποχής προσπάθησαν να αποδομήσουν τις καθιερωμένες έννοιες της τέχνης, απορρίπτοντας τα πάντα που είχαν δημιουργηθεί πριν από αυτούς.
2. Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q., 1919
Ο Marcel Duchamp και οι Ντανταϊστές συγκαταλέγονται στους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους του μοντερνισμού. Ο Ντανταϊσμός, που δημιουργήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, μοιάζει αρκετά με τους “Les Arts Incoherents” στην έμφαση στη σάτιρα και την ιδιοποίηση, σατιρίζοντας τον ελιτισμό του κόσμου της τέχνης. Ειρωνικά, κατέληξαν και οι ίδιοι να αντιπροσωπεύουν αυτό που κάποτε διακωμωδούσαν.
Ένα από τα πιο διάσημα έργα του Duchamp είναι το Fountain, ένα αντεστραμμένο βιομηχανικό ουρητήριο που παρουσιάστηκε σε έκθεση. Το Fountain προκάλεσε σάλο, θέτοντας το ερώτημα: “Αν οι καλλιτέχνες μπορούν να πάρουν έτοιμα αντικείμενα και να τα ονομάσουν τέχνη, τότε τι ακριβώς σημαίνει τέχνη;” Αυτό ήταν και το ακριβές ερώτημα που ήθελε να θέσει ο Duchamp.
3. Wassily Kandinsky, Χωρίς τίτλο, 1915
Εκτός από την ιδιοποίηση, η αφαίρεση αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό κομμάτι του μοντερνισμού. Ο Wassily Kandinsky, πρωτοπόρος της αφαίρεσης, πήγε την τέχνη ένα βήμα παραπέρα, μετατρέποντάς την σε μη-αναπαράσταση. Σε έργα όπως το Untitled (1915), η μορφή είναι τόσο αποδομημένη που δεν είναι πλέον σχεδόν αναγνωρίσιμη.
Για τον Kandinsky, η ουσία δεν βρίσκεται στο “τι” απεικονίζεται, αλλά στο “πώς”. Ως εξπρεσιονιστής, εστιάζει στα συναισθήματα. Η σημασία του έργου δεν έγκειται στο τι παρουσιάζεται, αλλά στο πώς παρουσιάζεται. Ο Kandinsky το πετυχαίνει αυτό κυρίως μέσω των χρωμάτων. Θεωρούσε ότι το κάθε χρώμα έχει τον δικό του ήχο και τον δικό του τρόπο έκφρασης. Για παράδειγμα, το κόκκινο ήταν για αυτόν επιθετικό, ενώ το μπλε ήρεμο. Η αντιπαραβολή τους δημιουργεί χάος και ασυμφωνία.
4. Willem de Kooning, Γυναίκα I, 1950-52
Ο εξπρεσιονισμός του Kandinsky δεν πρέπει να συγχέεται με τον μεταγενέστερο αφηρημένο εξπρεσιονισμό. Ο de Kooning, ένας από τους πρωτοπόρους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, εμπνεύστηκε από καλλιτέχνες όπως ο Van Gogh και ο Munch. Στο Woman I, παίρνει ένα παραδοσιακό ευρωπαϊκό θέμα – το γυναικείο γυμνό – και το ανατρέπει με τρόπο που θυμίζει Bataille ή Duchamp.
Η φιγούρα στο Woman I είναι άμορφη και ανησυχητική, ούσα όμως σαφώς γυναικεία. Ο de Kooning ιδιοποιεί τη γυναικεία μορφή, όπως έκαναν οι Duchamp και Sapeck με τη Mona Lisa, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα. Θέτει έμφαση στα βασικά μέρη του σώματος, υπογραμμίζοντας την έννοια της αφαίρεσης.
Οι δυναμικές, δραματικές πινελιές του δημιουργούν ένα αίσθημα χάους, παρόμοιο με αυτό του Untitled του Kandinsky. Η χρωματική παλέτα πνίγεται από το γκρι που σχηματίζει τη γυναικεία μορφή. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε αν στέκεται ή κάθεται, πού είναι τα χέρια και τα πόδια της, ή αν είναι ντυμένη ή γυμνή. Η αταξία της μορφής παραπέμπει στην μεταπολεμική εποχή στην οποία δημιούργησε ο de Kooning.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο de Kooning και οι αφηρημένοι εξπρεσιονιστές κατάφεραν να απομακρυνθούν από την ευρωπαϊκή παράδοση και να δημιουργήσουν δικές τους, αμιγώς αμερικανικές μορφές τέχνης.
5. Jean-Michel Basquiat, Τρία τέταρτα της Ολυμπίας μείον τον υπηρέτη, 1982
Ο μοντερνισμός έληξε άτυπα περίπου τη δεκαετία του 1970, φέρνοντας την άνοδο του μεταμοντερνισμού. Καλλιτέχνες όπως ο Duchamp και ο Kandinsky έγιναν γνωστά ονόματα. Το πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου άλλαξε ξανά τον κόσμο και οι καλλιτέχνες, όπως πάντα, ακολούθησαν τα γεγονότα.
Αυτή η ιδέα ήταν και η κινητήριος δύναμη των πρώιμων μοντερνιστών. Ο Edouard Manet, πατέρας του μοντερνισμού, στην Ολυμπία, παρουσίασε μια ρεαλιστική απεικόνιση μίας πόρνης, σοκάροντας τους θεατές του Salon τη δεκαετία του 1860.
Ο νεο-εξπρεσιονιστής Jean-Michel Basquiat έκανε με την Ολυμπία ό,τι έκανε ο Duchamp με την Mona Lisa. Στο Three Quarters of Olympia Minus the Servant, ο Basquiat ώθησε την αφαίρεση στα άκρα, διαλύοντας κάθε μορφή έως ότου όλα έγιναν σχεδόν αγνώριστα.
Είναι δύσκολο να εντοπίσουμε την ακριβή θέση της Ολυμπίας. Διακρίνεται ένα πρόσωπο στο κέντρο, αλλά δεν μοιάζει καθόλου με την πόρνη του Manet. Αντιθέτως, αντικατοπτρίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια τη γυναίκα στο έργο του de Kooning: φαλακρή, άσχημη και ανησυχητική. Ο Basquiat απέρριψε όλα όσα έγιναν mainstream στον μοντερνισμό, υιοθετώντας τις αξίες του και μεταμορφώνοντάς τες σε κάτι που ταίριαζε σε αυτόν ως μαύρο καλλιτέχνη στη Νέα Υόρκη.
Η χρήση του γκράφιτι ως μέσου θύμιζε την προσβασιμότητα που επεδίωκαν οι “Les Arts Incoherents” με τα περιοδικά τους. Ο Basquiat ζωγράφιζε ταυτότητα, όχι απλά μορφές και σώματα. Ήταν προκλητικός, όπως οι εξπρεσιονιστές, ωθώντας τον θεατή να αναλύσει και να ερμηνεύσει, όχι απλά να παρατηρήσει.
Η μοντέρνα τέχνη, παρότι δύσκολη στην κατανόησή της, διατηρεί σημαντική θέση στην ιστορία της τέχνης. Χωρίς καλλιτέχνες όπως οι Bataille, Duchamp, Kandinsky και de Kooning, ίσως ήμασταν ακόμα εγκλωβισμένοι στον ακαδημαϊκό φορμαλισμό. Φανταστείτε αν όλα τα έργα τέχνης έμοιαζαν με αυτά του Leonardo da Vinci ή του Michelangelo. Βεβαίως, είναι πανέμορφα, αλλά δεν γίνεται κουραστικό;
Ενώ η μοντέρνα τέχνη μπορεί να είναι δύσπεπτη, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τη θέση της στην ιστορία της τέχνης. Χωρίς τους μοντέρνους καλλιτέχνες, ίσως ήμασταν έρμαια της ιστορίας, χωρίς διέξοδο. Τα έργα τους, σατιρικά ή αφηρημένα, διαλύοντας μορφές με τρόπο πρωτόγνωρο, προσφέρουν στο κοινό μια νέα εμπειρία κάθε φορά.
Trompe l’oeil: Μια καινοτόμα τεχνική ζωγραφικής αλλάζει τις διαστάσεις
