4 + 1 τραγούδια που εμπνεύστηκαν από λογοτεχνικά βιβλία

Η 23η Απριλίου έχει καθιερωθεί διεθνώς από την UNESCO ως Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, αφιερωμένη σε δύο μεγάλους δημιουργούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας που «έφυγαν» την ίδια ημέρα (23 Απριλίου 1616) από τη ζωή, τους William Shakespeare και Miguel de Cervantes.

Για πολλούς αιώνες, η τέχνη υπήρξε ένα μέσο, μέσα από το οποίο συγγραφείς και μουσικοί επέλεγαν να εκφράσουν τις απόψεις και πεποιθήσεις τους για τον κόσμο γύρω τους. Αναπόφευκτα, ο χώρος της μουσικής έχει επηρεαστεί από τον χώρο της λογοτεχνίας και της ποίησης και το αντίστροφο. Ένα από τα αποτελέσματα αυτής της αλληλεπίδρασης ήταν και η δημιουργία τραγουδιών που κάνουν αναφορές σε βιβλία και κείμενα που διαμόρφωσαν την ιστορία της λογοτεχνίας.

2 + 2 = 5 (Radiohead)

Ο Yorke είπε για το άλμπουμ: «Προσπάθησα απεγνωσμένα να μην γράψω τίποτα πολιτικό… αλλά είναι απλώς εκεί». Ο τίτλος του τραγουδιού θυμίζει το δυστοπικό μυθιστόρημα «1984» του George Orwell. Το συγκρότημα εμπνεύστηκε από τη σκοτεινή εικασία του μυθιστορήματος για το πώς θα μοιάζει ο κόσμος στο μέλλον και έγραψε ένα τραγούδι βασισμένο στην κύρια ιδεολογία του βιβλίου: «Ελευθερία είναι η ελευθερία να λες ότι δύο και δύο ίσον τέσσερα;» (Orwell, 1984, σελ, 77).

Το μυθιστόρημα περιγράφει την ιστορία του Winston Smith στον εφιαλτικό κόσμο της Ωκεανίας, μιας χώρας που βρίσκεται κάτω από ένα δυστοπικό, απολυταρχικό καθεστώς, στο οποίο όλοι οι κάτοικοι βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση. Οι κάτοικοι καλούνται να αντικαταστήσουν τη δική τους συνείδηση ​​και τις προσωπικές τους πεποιθήσεις με εκείνες που τους επιβάλλονται. Η «Αστυνομία Σκέψης» αναγκάζει τους πολίτες που έχουν αυτοεπίγνωση να παραδεχτούν ότι δύο συν δύο ισούται με πέντε και αποδεικνύεται ότι, παρόλο που η μαθηματική πράξη είναι λανθασμένη, η λογική δεν έχει σημασία όταν, υπό την απειλή του πόνου ή του θανάτου, κανείς δεν είναι πρόθυμος να συμφωνήσει ότι δύο συν δύο ισούται με οτιδήποτε άλλο. Ο τελευταίος στίχος, “go tell the king that the sky is falling… but maybe it’s not”, δείχνει ότι ακόμα και όταν η απειλή της καταστροφή είναι σαφής, οι άνθρωποι εξακολουθούν να αρνούνται να δουν την αλήθεια, επειδή η πραγματικότητα που υπάρχει στο μυαλό τους είναι δύσκολο να αλλάξει. Οι ψευδείς ιδέες, στις οποίες έχουν πιστέψει τόσο πολύ, τους εμποδίζουν από το να ανακαλύψουν εκ νέου την πραγματικότητα.

Το μυθιστόρημα «1984» του George Orwell έχει επηρεάσει αρκετά τον χώρο της μουσικής (π.χ., Muse – Resistance, Coldplay – Spies, Rage Against the Machine – Testify, David Bowie – 1984, κ.α). Πολλοί θεωρούν το βιβλίο ένα πολιτικό μανιφέστο, αφού χρησιμοποιήθηκε (με θετικό και αρνητικό τρόπο) στην ιδεολογική αντιπαράθεση Αριστεράς – Δεξιάς στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Σε κάθε περίπτωση, τόσο το βιβλίο όσο και τα τραγούδια, αποτελούν παραδείγματα καλλιτεχνών που χρησιμοποίησαν την τέχνη τους για να μεταδώσουν ένα μήνυμα, να παροτρύνουν το κοινό τους να αναλάβει δράση πριν να είναι πολύ αργά, καθώς και για να αναδείξουν την αναγκαιότητα της δια βίου εκπαίδευσης.

Are you such a dreamer

To put the world to rights?

I stay home forever

Where two and two always makes a five

Killing an Arab (Τhe Cure)

Ο συνθέτης του τραγουδιού, Robert Smith, ανέφερε ότι το τραγούδι ήταν μια σύντομη ποιητική προσπάθεια να συμπυκνώσει την εντύπωση που είχε για τις βασικές στιγμές του μυθιστορήματος “L’ Étranger” (Ο ξένος) του Albert Camus.

Το τραγούδι αντλεί έμπνευση από την κεντρική δράση του μυθιστορήματος, το οποίο ακολουθεί τον πρωταγωνιστή (Meursault), έναν απαθή άνδρα που ενδιαφέρεται περισσότερο για τις φυσικές παρά για τις κοινωνικές ή τις συναισθηματικές πτυχές του κόσμου και δεν τον ενδιαφέρει να βρει νόημα εκεί που δεν υπάρχει. Κι ενώ όλα τον αφήνουν παγερά αδιάφορο, διαπράττει έναν φόνο (δολοφονεί έναν Άραβα του οποίου το όνομα δεν αναφέρεται ποτέ), χωρίς να υπάρχει λογική εξήγηση για την παράλογη πράξη του. Ο πρωταγωνιστής, αμετανόητος, αντιμετωπίζει τη θανατική ποινή που του επιβάλλεται χωρίς καμία απόγνωση, αφού έχει συμβιβαστεί πλήρως με το αναπόφευκτο του θανάτου.

Το μυθιστόρημα είναι μια εξερεύνηση του μηδενισμού και του ναρκισσισμού του πρωταγωνιστή, που για κάποιους θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό της κοινωνίας του 20ου αιώνα. Η φύση του ήρωα και η απαθής συμπεριφορά του πιθανόν να αντανακλά τη στάση μιας μερίδας ανθρώπων, οι οποίοι είναι «ξένοι» προς ό,τι συμβαίνει γύρω τους και δεν μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά σε αυτό. Από την άλλη πλευρά, όμως, το βιβλίο δελεάζει τους αναγνώστες του να σκεφτούν τη θνητότητα τους και το πραγματικό νόημα της ύπαρξής τους. Ο υπαρξισμός του Camus διαφέρει από αυτόν του Jean-Paul Sartre, για τον οποίο υπαρξισμός σημαίνει ανθρωπισμός. Ο θεμελιώδης φιλοσοφικός προβληματισμός για το νόημα της ύπαρξης προσεγγίζεται από τον Camus πιο σκοτεινά, μέσα από τον ανθρώπινο παραλογισμό της προσπάθειας να βρούμε κάποιο νόημα.

I can turn and walk away or I can fire the gun.

Whatever I choose, it amounts to the same:

absolutely nothing. I’m alive, I’m dead.

The ghost of Tom Joad (Bruce Springsteen)

Εμπνευσμένο από το βιβλίο “The Grapes Of Wrath” (Τα σταφύλια της οργής) του 1939, ο Springsteen έγραψε το The Ghost Of Tom Joad που κυκλοφόρησε το 1995 στο ομώνυμο άλμπουμ.

Το φημισμένο μυθιστόρημα καταγράφει με μοναδικό τρόπο τη θλιβερή πραγματικότητα της οικονομικής κρίσης στην Αμερική τη δεκαετία του ’30, την εποχή του dust bowl και τα κύματα εσωτερικής μετανάστευσης προς αναζήτηση μια καλύτερης οικονομικής πραγματικότητας.  Ανάμεσά τους και η οικογένεια Joad από την Οκλαχόμα, μια πατριαρχική οικογένεια, αντίστοιχη του τότε κλασικού επαρχιακού προτύπου. Μεταξύ των έξι παιδιών της οικογένειας είναι και ο Tom Joad. Προς το τέλος του μυθιστορήματος, ο Tom Joad βρίσκεται σε διαμάχη με τον δολοφόνο του φίλου του Casy, ενός ακτιβιστή ιεροκήρυκα. Εκεί κάνει τη διάσημη ομιλία του “I’ll be there”, φράση η οποία αναφέρεται και στους στίχους του τραγουδιού. Το κεντρικό μήνυμα του τραγουδιού βασίζεται στην ιδέα ότι το φάντασμα του Tom Joad, το πνεύμα της συνεργασίας της κοινότητας, θα επικρατήσει σε περιόδους μεγάλης αδικίας (αστυνομική βαρβαρότητα, οικονομική διαφθορά κ.λπ.).

Τα «Σταφύλια της οργής» είναι ένας ύμνος στον άνθρωπο και στην ανθρωπιά, στη δύναμη της οικογένειας, στις μικρές πράξεις καλοσύνης των ανθρώπων. Είναι, επίσης, ένας ύμνος στην αξία και τη δύναμη της οικογένειας, ένας ύμνος στη γυναίκα ως στυλοβάτη της οικογένειας και της κοινωνίας.

Now Tom said, “Mom, wherever there’s a cop beating a guy

Wherever a hungry newborn baby cry

Where there’s a fight against the blood and hatred in the air

Look for me, Mom, I’ll be there

Roll away your stone (Mumford and Sons)

Το τραγούδι επηρεάστηκε από τον Macbeth του Σαίξπηρ. Ένας στίχος – “stars hide your fires, these here are my desires” – έχει ληφθεί σχεδόν αυτούσιος από το έργο (Shakespeare, Macbeth: “Stars hide your fires/Let not light see my black and deep desires”, Πράξη 1, Σκηνή 4).

Ο Macbeth είναι μια τραγωδία που γράφτηκε στη Σκωτία από τον William Shakespeare. Ο κύριος χαρακτήρας, ο Macbeth, σκοτώνει τον βασιλιά της Σκωτίας, λόγω μιας προφητείας που άκουσε από τρεις μάγισσες, καθώς και της δηλητηριώδους επιρροής της γυναίκας του και παίρνει τη θέση του στο θρόνο. Στη συνέχεια, ξεκινά ένα μονοπάτι δολοφονιών και ψέματος για να διατηρήσει τη δύναμή του, ενώ ζητά από τα αστέρια να κρύψουν το φως τους, ώστε κανείς να μην μπορεί να δει τις αδίστακτες και δολοφονικές του επιθυμίες. Ο Macbeth ακολουθεί τις φιλοδοξίες του και, τελικά, καταλήγει σε έναν εμφύλιο πόλεμο που διαλύει τη χώρα.

Στο “Roll Away Your Stone”, κυριαρχούν οι καταστροφικές ιδέες και φιλοδοξίες, που στοιχειώνουν τον Macbeth, και η απόφαση του ήρωα να μην παραιτηθεί από τα όνειρά του, παρά το οποιοδήποτε κόστος. H έμφαση που δίνει το τραγούδι στον σκοτεινό εσωτερικό χαρακτήρα του ανθρώπου φαίνεται να προέρχεται από τις κεντρικές ιδέες του Macbeth περί υπέρμετρης φιλοδοξίας που μπορεί να ωθήσει το άτομο στην εγκατάλειψη των αξιών και της ηθικής του.

Roll away your stone, I’ll roll away mine

Together we can see what we will find

Don’t leave me alone at this time,

For I’m afraid of what I will discover inside

Animals (Pink Floyd)

Από το αφιέρωμα δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι Pink Floyd και ολόκληρο το πολιτικά φορτισμένο άλμπουμ τους, Animals (1977). Πριν από την κυκλοφορία του άλμπουμ, τα τραγούδια των Pink Floyd ήταν μια σειρά από κατακερματισμένες ιδέες. Ένα βασικό συστατικό που θα έδινε στο άλμπουμ τον πολιτικό του χαρακτήρα, ήταν το σατιρικό και αλληγορικό μυθιστόρημα “Animal Farm” του George Orwell (1945), από το οποίο εμπνεύστηκαν και τον γιγαντιαίο φουσκωτό χοίρο, που έκτοτε αποτέλεσε παγκόσμιο σύμβολο διαμαρτυρίας.

Η ιστορία του μυθιστορήματος διηγείται από την προοπτική των ζώων μιας φάρμας, τα οποία οργανώνονται συλλογικά και επαναστατούν ενάντια στον άνθρωπο. Η επανάσταση θα οδηγήσει σε θετικές αλλαγές στη ζωή της φάρμας έως ότου ο Ναπολέων, ένας από τους χοίρους της φάρμας, έχοντας τάσεις μονοπώλησης της εξουσίας, αρχίζει να υπονομεύει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των άλλων ζώων. Η ομάδα των ζώων που αποτελούν τη βάση της αλληγορίας ταξινομείται σε μια ιεραρχία κοινωνικών τάξεων ανάλογα με τον τύπο του ζώου και, τελικά, επανεντάσσεται στο «διακρατικό» σύστημα του παλαιού κόσμου χάνοντας κάθε ίχνος από τη ριζοσπαστική διαφορετικότητά της.

Στα σημεία που το μυθιστόρημα του Orwell είναι μια διαφανής επίθεση στον Σταλινισμό, οι Roger Waters και David Gilmour προσάρμοσαν την κριτική τους στα οικονομικά και ιδεολογικά συστήματα εντός των φιλελεύθερων δημοκρατιών στα τέλη του 20ού αιώνα, κατακρίνοντας τη διαφθορά και την κοινωνική αδικία που υπήρχε στη Βρετανία την δεκαετία του 1970. To άλμπουμ ξεκινάει με το τραγούδι “Pigs on the wing” (και ακολουθεί λίγο αργότερα το “Pigs – three different ones”) που αναφέρεται στην άνοδο και τον αγώνα των αδίστακτων πολιτικών και άλλων δημοσίων προσώπων που πιστεύουν ότι θα έπρεπε να είναι οι κυρίαρχοι της κοινωνίας και να έχουν τον απόλυτο έλεγχο του πληθυσμού. Ακολουθούν τα κομμάτια “Dogs – Part1” και “Dogs – conclusion”. Τα σκυλιά αντιπροσωπεύουν εκείνους που είναι ικανοί και πρόθυμοι να ενεργήσουν με βάναυσο τρόπο εις βάρος του συλλογικού συμφέροντος προκειμένου να ανελιχθούν. Οι χοίροι χρησιμοποιούν τα σκυλιά για να εξασφαλίσουν την υπακοή και την υποταγή των μαζών (πρόβατα). Τελικά, το “Sheep” παίρνει την εκδίκησή του στο τελευταίο μεγάλο κομμάτι του άλμπουμ. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα, έρχεται με έναν πιο αισιόδοξο τόνο, οδηγώντας στην εξέγερση των αμνών ενάντια στις κυβερνούσες τάξεις. Όπως ανέφερε ο Phil Rose, σκοπός του άλμπουμ είναι «να αποκαλύψει τις επιπτώσεις που έχουν οι τεχνοκρατικές καπιταλιστικές σχέσεις στη φύση των ανθρώπων και τις προφανείς διαιρέσεις που δημιουργούν οι μη δημοκρατικές δομές εξουσίας».

What do you get for pretending the danger’s not real?

Meek and obedient you follow the leader

Down well-trodden corridors into the valley of steel

What a surprise

Η μουσική και η ποίηση σχετίζονταν έντονα ως «αδελφές» τέχνες από την αρχαιότητα και η σύνδεσή τους δεν περιοριζόταν μόνο σε θρησκευτικές και πολιτιστικές αφηγήσεις, αλλά αποτελούσαν μέσο αναψυχής στην καθημερινή ζωή (π.χ., Ομήρου Οδύσσεια). Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι αισθητικές και πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ λογοτεχνίας και μουσικής. Και αυτό γιατί τόσο η μουσική, όσο και η λογοτεχνία/ποίηση μοιράζονται μία σημαντική ικανότητα∙ αυτήν του να προκαλούν ισχυρά συναισθήματα. Και τα δύο μέσα είναι ασύγκριτα όσον αφορά στην ικανότητά τους να μεταφέρουν νοήματα και ιδέες. Ίσως ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά που συνδέουν τη μουσική και τη λογοτεχνία/ποίηση και τις διαφοροποιεί από μια σειρά άλλων καλλιτεχνικών εκφράσεων (όπως η ζωγραφική και η γλυπτική), είναι ότι και οι δύο ξετυλίγονται στον χρόνο, προσφέροντας ένα είδος αφήγησης που μπορεί να παρακολουθήσει ο αναγνώστης ή ο ακροατής. Όποια και αν είναι τελικά η σχέση ανάμεσα στις δύο μορφές τέχνης, φαίνεται ότι η αλληλεπίδρασή τους δημιουργεί έργα που αντέχουν στον χρόνο και κάνουν πιο προσιτά ακόμα και τα πιο δύσκολα μηνύματα.

Βλέπε επίσης:

Μελοποιημένα Ποιήματα: Όταν η ποίηση φιλάει τις νότες.

Κείμενο: Αθηνά Δανιηλίδου (Lavart)

Πηγές: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20

Πηγές φωτογραφιών: Εξώφυλλο, 1