1945: Από τη σιωπή στην κινηματογραφική αφήγηση

Ο κινηματογράφος σε ρόλο ιστορικού αφηγητή

Τόπος, ένα μικρό αγροτικό χωριό της Ουγγαρίας, ανώνυμο κι όμως γνωστό. Η μικρή κλειστή κοινότητα των κατοίκων ετοιμάζεται για τον γάμο του γιου του τοπικού εύπορου άρχοντα και καθένας έχει το ρόλο του. Την ήρεμη και γραφική διαδικασία όμως, ταράζει η άφιξη με το τρένο δυο άγνωστων Εβραίων οι οποίοι φέρουν μαζί και δυο μεγάλες μυστηριώδης αποσκευές. Όσο αυτοί σιωπηλοί τραβούν το δρόμο τους, το χωριό βυθίζεται στη καχυποψία και οι μνήμες του πολέμου ζωντανεύουν. Οι περιουσίες των Εβραίων τις οποίες σιωπηλά καρπώθηκαν οι κάτοικοι μετά τη μεταφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τώρα υπονομεύονται. Μαζί υπονομεύεται και η υπόληψή τους.

Μια πραγματική ιστορία

Με σενάριο βασισμένο στη μικρή νουβέλα Homecoming του Γκάμπορ Ζάντο, ο Ούγγρος σκηνοθέτης Φέρεντς Τόροκ, δημιούργησε μια ταινία η οποία μπαίνει σε ρόλο ιστορικού αφηγητή και μιλά για τις πληγές του Ολοκαυτώματος στη χώρα του. Μετά τη μεταφορά εκατομμυρίων Εβραίων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης από τους ναζί, το κράτος της Ουγγαρίας με συνοπτικές διαδικασίες ξεπούλησε τις περιουσίες τους, πουλώντας τις φτηνά στους ντόπιους. Μετά τη λήξη του πόλεμου με πρόφαση την οικονομική αδυναμία αποζημιώσεις δεν δόθηκαν ποτέ και φυσικά η συνενοχή της κοινωνίας ήταν τεράστια.
Ο Τόροκ, πιάνει εδώ το νήμα αυτής της ιστορίας και μέσα από τον κινηματογραφικό φακό δημιουργεί μια εικόνα στο παρασκήνιο του πολέμου, η οποία θίγει πίσω από τις γραμμές το ρόλο του κατακτητή αλλά και ταυτόχρονα κατάφωρα το ρόλου του κατακτημένου, πάντα στο επίπεδο της ηθηκής. Καθόλου τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι ο σκηνοθέτης επιλέγει να παρουσιάσει τη δουλεία του σήμερα, όπου η ακροδεξιά γνωρίζει ξανά τεράστια άνοδο στη χώρα του.

Τα συστατικά της επιτυχίας/Μικρές γροθιές στο στομάχι

Χωρίς στομφώδες ύφος αλλά αντίθετα με γλαφυρό και τελετουργικό τρόπο, γινόμαστε μάρτυρες της αποδήμησης μιας σύντομης κανονικότητας. Τα πρόσωπα μπορεί να μην μας συστήνονται μέσα από μακρόσυρτους διαλόγους και μεγάλες αναδρομές, αλλά με βοηθό τη σωστή κινηματογράφηση από τα πρώτα κιόλας λεπτά νιώθουμε πως χαρακτηριστικά τα γνωρίζουμε.
Ο γάμος διαλύεται, οι ενοχές, οι τύψεις και το άγχος θριαμβεύουν όσο οι δυο Εβραίοι διασχίζουν περπατώντας με σιωπή το χωριό για να φτάσουν στο στόχο τους. Η ατμόσφαιρα μυστηρίου αλλά και κλειστοφοβίας του φιλμ πλαισιώνεται από τα ανοιχτά πλάνα, τα κάδρα και τη φωτογραφία την οποία εξαιρετικά επιμελήθηκε ο βετεράνος Ελεμέν Ραγκάλι. Η εικόνα στο σύνολό της ντύνεται με τους φυσικούς ήχους του τοπίου, τις οπλές των αλόγων, τη καμπάνα, με εβραϊκά μοιρολόγια βγάζοντας και εδώ τη λιτότητα κερδισμένη.

Φυσικά, μεγάλο ρόλο παίζει και η επιλογή του ασπρόμαυρου φιλμ το οποίο σκιαγραφεί με τον καλύτερο τρόπο τα συναισθήματα και τις εκφράσεις όλων των προσώπων ειδικά στις δυο κορυφώσεις της αφήγησης. Πρώτα όταν οι δυο βαλίτσες ανοίγουν και διαπιστώνουμε τον πραγματικό λόγο εμφάνισης των Εβραίων, ο οποίος φυσικά και δεν είναι κερδοσκοπικός και τη δεύτερη φορά στο τέλος  όταν το μαγαζί του προνομιούχου άρχοντα τυλίγεται στις φλόγες και σε εμάς έρχεται στο μυαλό η φράση ‘’ανεμομαζώματα, ανεμοσκορπίσματα’’. Ακόμα και αν από μόνο του το ασπρόμαυρο προσδίδει καλλιτεχνικό κύρος, η επιλογή του εδώ δεν έγινε για εικαστικούς αλλά για ιδεολογικούς λόγους. Όπως ο ίδιος ο Τόροκ είπε αργότερα σε συνέντευξή του ‘’η ιστορία είναι άσπρη και μαύρη και σε αυτή δεν υπάρχουν γκρίζες ζώνες’’.

Κινηματογραφικός αέρας από μια άλλη εποχή

Δεν βλέπουμε συχνά τόσο ειλικρινείς απόπειρες στο σύγχρονο σινεμά, ειδικά δομημένες με παλιά καλά στοιχεία της κινηματογράφησης όπως τα κάδρα, η μουσική και γενικότερα την ατμόσφαιρα. Η αφήγηση η οποία έχει διάρκεια μισής μόνο μέρας, ανοίγει και κλείνει κυκλικά με τον ίδιο τρόπο, το τρένο. Με μια άφιξη και μια αποχώρηση. Κατά τη διάρκεια της, η χειρουργική ανατομία της κοινωνίας και του τοπίου αναπόφευκτα μας παραπέμπουν στο μοτίβο του Ιταλικού Νεορεαλισμού της δεκαετίας του ’50 για τον οποίο φυσικά έχουν αξία όπως και εδώ τα ίδια στοιχεία όπως οι άνθρωποι, τα τοπία και η κοινωνική ιστορία. Αναπόφευκτα παρατηρούμε επίσης πως χωρίς φλυαρίες, αλλά με όπλα τα εργαλεία της έμπειρης κινηματογράφησης, με λιτότητα και στοχασμό, το 1945 πετυχαίνει το σκοπό του ο οποίος είναι να μιλήσει για όλα όσα η κοινωνία προσπαθεί να αποσιωπά. Σίγουρα αν κάποιος ψάξει εξονυχιστικά θα βρει λάθη ή αστοχίες οι οποίες όμως χάνονται στο τέλος μέσα στο τελικό αισθητικό αποτέλεσμα και βυθίζονται κάτω από το βάρος της ιστορίας.

Σε κάθε περίπτωση το 1945 του Φέρεντς Τόροκ έχει όλες τις προδιαγραφές για να γίνει κλασσικό. Για εμάς πάντως στον καιρό της εύκολης και εύπεπτης πληροφορίας, τέτοιες προσπάθειες είναι θεμιτές καθώς εκτός από ολοκληρωμένες, μοιάζουν και πολύ ελπιδοφόρες.

Πηγή Φωτογραφιών: 1– 2– 3

Κείμενο: Βάσω Κυλοεντάκη (Lavart)