Συχνά η λαϊκή σοφία αναδύεται από την Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, αποδεικνύοντας την επίκαιρη αξία της, καθώς οι ίδιες έννοιες και φράσεις χρησιμοποιούνται και σήμερα.
Παρόλο που οι άνθρωποι μεταβάλλονται με τον χρόνο, εξακολουθούμε να μοιραζόμαστε τις ίδιες ανθρώπινες εμπειρίες και συναισθήματα όπως τον φόβο, την ανησυχία και την ελπίδα. Ας δούμε 15 εκφράσεις που η σκούφια τους κρατά από την αρχαιότητα…
1. Ιδού η Ρόδος ιδού και το πήδημα
Αυτή η παροιμιώδης έκφραση πηγάζει από τον μύθο του Αισώπου, γνωστό ως “Ανήρ κομπαστής”. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει όσους εκφράζουν υπερβολική υπερηφάνεια για κάτι που δεν μπορούν να αποδείξουν. Στον μύθο, ένας αθλητής καυχιόταν στην Αθήνα ότι είχε κάνει ένα τεράστιο άλμα σε αγώνες στη Ρόδο. Καθώς κανείς δεν τον πίστευε, του ζητήθηκε να αποδείξει τον ισχυρισμό του. Ένας Αθηναίος τότε έγραψε στην άμμο τη λέξη “Ρόδος” και του είπε: «Αυτού γαρ και Ρόδος και πήδημα», το οποίο έχει μείνει ως «ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα». Αυτό σημαίνει ότι καθένας πρέπει να αποδεικνύει τις ικανότητές του, χωρίς να βασίζεται σε μύθους.
2. Καβάλησε το καλάμι
Υπάρχει μια ιστορία από την Αρχαία Ελλάδα που αναφέρεται στον Αγησίλαο και τον τρόπο που εξέφραζε την αγάπη του για τα παιδιά του. Ο Αγησίλαος αυτή την αγάπη την εκδήλωνε παίζοντας μαζί τους, καβαλώντας ένα καλάμι σαν άλογο. Μια φορά, όμως, ένας φίλος του τον είδε σε αυτή τη θέση και ο Αγησίλαος του είπε να μην αποκαλύψει αυτή την εικόνα σε κανέναν. Δυστυχώς, ο φίλος δεν κράτησε την υπόσχεσή του και το είπε σε άλλους, με αποτέλεσμα η ιστορία να διαδοθεί και να προσλάβει διαφορετική ερμηνεία μέχρι τις μέρες μας, χρησιμοποιώντας την ως έκφραση για κάποιον που έχει χάσει τη λογική του.
3. Πράσσειν άλογα
Η φράση “πράσσειν άλογα” προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα και σημαίνει το να κάνει κάποιος παράλογα πράγματα. Το “άλογα” εδώ προέρχεται από τον όρο “λόγος”, που στη συγκεκριμένη έκφραση σημαίνει λογική. Έτσι, η φράση εκφράζει την ιδέα της παρανοησίας ή της παραλογικής συμπεριφοράς. {πράττω ή/και πράσσω (τα δύο τ, αντικαθίστανται στα αρχαία και από δύο σ), που είναι το πράττειν ή/και πράσσειν και του «άλογο»}
4. Ο κλέψας του κλέψαντος
Αρχαία ελληνική φράση που χρησιμοποιούνταν όταν ένας απατεώνας προσπαθούσε να εξαπατήσει έναν όμοιό του.
5. Μη μου τους κύκλους τάραττε
Ο Αρχιμήδης, όταν οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στις Συρακούσες το 212 π.Χ., βρέθηκε να σχεδιάζει κύκλους στο έδαφος του σπιτιού του. Παρακάλεσε τους Ρωμαίους στρατιώτες να τον αφήσουν να ολοκληρώσει τη λύση ενός σημαντικού προβλήματος που τον απασχολούσε, και τους είπε το γνωστό «μη μου τους κύκλους τάραττε». Ο Ρωμαίος στρατιώτης, όμως, δυστυχώς, δεν τον άκουσε και χάλασε τους κύκλους του, και… τον σκότωσε.
6. Χτύπα ξύλο
Η φράση “απτεσθαι ξύλου” προέρχεται από τις παλαιές πεποιθήσεις των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με τις νύμφες που κατοικούσαν στα δένδρα, όπως οι Δρυάδες ή οι Αμαδρυάδες. Πίστευαν ότι χτυπώντας το ξύλο του δέντρου, επικαλούνταν την προστασία των νυμφών, οι οποίες θεωρούνταν ως δυνάμεις που μπορούσαν να εκπληρώσουν τις ευχές τους.
7. Κοράκιασα από τη δίψα
Στον αρχαιοελληνικό μύθο, σε μια μικρή ορεινή πόλη, οι κάτοικοι αποφάσισαν να κάνουν θυσία στο θεό Απόλλωνα. Το ιερό νερό για τις θυσίες όμως, βρισκόταν σε δύσβατα φαράγγια. Μια φωνή από έναν κόρακα πρότεινε να το φέρει. Αν και αναπάντεχο, αποφάσισαν να του δώσουν μια υδρία. Ο κόρακας έφτασε στην πηγή, αλλά αντί να επιστρέψει, απολάμβανε τα σύκα που βρήκε κοντά. Μετά από δύο μέρες, θυμήθηκε την αποστολή του και επέστρεψε με ένα φίδι. Είπε στους κατοίκους ότι το φίδι ρουφούσε το νερό, αλλά το σκότωσαν. Αυτό εξόργισε τον Απόλλωνα, ο οποίος τιμώρησε το κοράκι να πεινάει και να μη μπορεί να πιει νερό από καμία πηγή.
8. Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέρνοντας
Αυτή η φράση αναφέρεται στο δόλιο δώρο που προσέφεραν οι Έλληνες – Δαναοί στους Τρώες κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου, παρουσιάζοντάς τον ως ένα δώρο ειρήνης.
9. Κροκοδείλια δάκρυα
Ο κροκόδειλος, όταν θέλει να εξαπατήσει το θύμα του, κρύβεται και εκπέμπει παράξενους ήχους που μοιάζουν με το κλάμα ενός μωρού, ξεγελώντας όσους τον ακούνε και τότε επιτίθεται, παγιδεύει το στόχο του. Στην Αρχαία Ελλάδα, ο κροκόδειλος ήταν άγνωστος, αλλά οι Έλληνες έμαθαν γι’ αυτόν από τους Φοίνικες εμπόρους.
Έτσι, παρόλο που στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν κροκόδειλοι, η φράση “κροκοδείλια δάκρυα”, που χρησιμοποιούμε σήμερα για αυτούς που ψευτόκλαινε, είναι καθαρά αρχαία ελληνική.
Έτσι, παρόλο που στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν κροκόδειλοι, η φράση “κροκοδείλια δάκρυα”, που χρησιμοποιούμε σήμερα για αυτούς που ψευτόκλαινε, είναι καθαρά αρχαία ελληνική.
10. Αναγκαίο κακό
Ο Μένανδρος, ένας αρχαίος Έλληνας κωμικός ποιητής, εξέφρασε τις σκέψεις του σχετικά με τον γάμο με μια σειρά από αποφθέγματα που αντιπροσωπεύουν την αντίφαση μεταξύ της αναγκαιότητας και της αρνητικής πλευράς του γάμου.
Από το πρώτο απόσπασμα προκύπτει η ιδέα ότι ο γάμος είναι ένα κακό, αλλά αναγκαίο κακό, πιθανώς επειδή η κοινωνία εκείνης της εποχής θεωρούσε τον γάμο ως μια αναγκαία κοινωνική θεσμοθέτηση.
Στα επόμενα αποσπάσματα, ο Μένανδρος επικεντρώνεται στην ιδέα του αναγκαίου κακού ως μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. Τονίζει ότι ο χρόνος είναι ο γιατρός των αναγκαίων κακών, υπονοώντας ότι ο χρόνος μπορεί να αποβεί θεραπευτικός για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε. Επίσης, παρουσιάζει τη γυναίκα ως ένα αναγκαίο κακό, πιθανώς επειδή η ανδρική προοπτική εκείνης της εποχής θεωρούσε τη γυναίκα ως πηγή προβλημάτων ή δυσκολιών.
11. Σε τρώει η μύτη σου ξύλο θα φας
Στην Αρχαία Ελλάδα πίστευαν πως οι αισθήσεις όπως ο κνησμός ή η φαγούρα στο σώμα ήταν προειδοποίηση από τους Θεούς. Πίστευαν ότι όταν κάποιος αισθανόταν κνησμό στα πόδια του, ήταν σημάδι ότι θα ξεκίναγε ένα ταξίδι. Επίσης, όταν ένας άνθρωπος αισθανόταν φαγούρα στην αριστερή του παλάμη, θα λάμβανε δώρα. Αυτές οι πεποιθήσεις κράτησαν μέχρι τις μέρες μας, όπου συχνά ακούμε φράσεις όπως “Με τρώει το χέρι μου, θα πάρω χρήματα”.
Οι αρχαίοι πίστευαν επίσης ότι αισθητική φαγούρα στην πλάτη, το λαιμό, τα αφτιά και τη μύτη ήταν δυσοίωνα σημάδια. Για παράδειγμα, ο βασιλιάς της Σπάρτης, Άγις, ακύρωσε ένα πολεμικό συμβούλιο επειδή είδε έναν από τους αρχηγούς του να ξύνει το αφτί του, ερμηνεύοντας ότι αυτό ήταν προειδοποίηση από τους Θεούς. Επίσης, πίστευαν ότι τα παιδιά που ένιωθαν φαγούρα στη μύτη θα γινόντουσαν κακοί πολεμιστές, οπότε τα τιμωρούσαν για να το αποτρέψουν. Από αυτές τις πεποιθήσεις προέκυψε και η φράση “η μύτη σου σε τρώει, ξύλο θα φας”.
12. Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη
Σε έναν από τους μύθους του Αισώπου διαβάζουμε για έναν άνθρωπο που ήταν σπάταλος. Αφού ξόδεψε όλη του την περιουσία, του είχε μείνει μόνο ο χονδρός εξωτερικός μανδύας του. Μια μέρα, όταν είδε ένα χελιδόνι να πετά από το παράθυρό του, νόμισε πως ο χειμώνας είχε περάσει και πως είχε έρθει η άνοιξη. Αφού πούλησε τον μανδύα του, έμεινε χωρίς προστασία όταν το κρύο επέστρεψε την επόμενη μέρα. Ο μύθος αυτός διδάσκει τη σοφία πως δεν πρέπει να βασιζόμαστε σε ακραίες συμπεριφορές ή γεγονότα για να πάρουμε σημαντικές αποφάσεις στη ζωή μας. Η φράση συγγενεύει επίσης: «Μ’ ένα χελιδόνι, καλοκαίρι δεν κάνει, ούτε μια μέλισσα μέλι» και «μ’ ένα λουλούδι καλοκαίρι δε γίνεται».
13. Άρες μάρες κουνάρες
Η συγκεκριμένη φράση έχει τις ρίζες της σε αρχαίες ελληνικές κατάρες. Η λέξη είναι Κατάρα και με τον καιρό για ευηχία και προστέθηκε και το μ: Κατ-άρα-μάρα. Έτσι, στα νεότερα ελληνικά έγινε -αρα-μάρα, άρες μάρες, κόλλησε και η λέξη με παρόμοια ομοιοκαταληξία κουκουνάρες, δημιουργήθηκε αυτή η νέα έκφραση, την οποία λέμε για κάτι ανούσιο ή που δεν βγάζει νόημα.
14. Δεν ιδρώνει τ’ αυτί του
Η φράση αυτή οφείλεται στον πατέρα της Ιατρικής, τον Ασκληπιό. Όταν μια νεαρή τον ρώτησε πώς θα μπορούσε να κάνει ένα νεαρό να την αγαπήσει, ο Ασκληπιός απάντησε: “Κλείσε τον σε ένα πολύ ζεστό δωμάτιο, και αν ιδρώσουν τα αφτιά του, τότε θα σε αγαπήσει. Αν δεν ιδρώσουν, μην παιδεύεσαι άδικα”. Από αυτή την παράξενη συμβουλή του Ασκληπιού προέκυψε η φράση “δεν ιδρώνει τ’ αυτί του”, η οποία συνήθως χρησιμοποιείται για να περιγράψει ανθρώπους που είναι αναίσθητοι και αδιάφοροι.
15. Κατά φωνή κι ο γάιδαρος
Στην αρχαιότητα, όταν ένας γάιδαρος ακουγόταν πριν από μια μάχη, οι άνθρωποι το εκλάμβαναν ως ένδειξη από τους θεούς για επιτυχία. Σε μια περίπτωση, ο Φωκίωνας σκεφτόταν να επιτεθεί στους Μακεδόνες του Φιλίππου, αλλά επειδή είχε αμφιβολίες λόγω του μικρού αριθμού των στρατιωτών του, αναβάλλει την επίθεση για να περιμένει τις επικουρίες που του είχαν υποσχεθεί οι Αθηναίοι. Ωστόσο, όταν άκουσε τη φωνή ενός γαϊδάρου από το στρατόπεδό του, ενθουσιάστηκε και αποφάσισε να ξεκινήσει την επίθεση, πιστεύοντας πως ήταν θετικό σημάδι. Με αυτήν την επίθεση κατάφερε να νικήσει τους Μακεδόνες. Από εκείνο το γεγονός προέκυψε ο όρος που χρησιμοποιούμε συχνά, όταν βλέπουμε κάποιον φίλο μας απροσδόκητα.
