Η ελευθερία της έκφρασης έχει πολεμηθεί από την εποχή του Πρωταγόρα (5ος αιώνας π.Χ.) μέχρι τις μέρες μας. Η λογοκρισία, με κύριο εργαλείο τη φωτιά ως μέσο εξόντωσης και εξαφάνισης βιβλίων, αποτελεί παράγοντα που συχνά χαντακώνει την ελευθερία της έκφρασης. Αυτή η τάση διατηρείται και στον σύγχρονο κόσμο, όπως φαίνεται από περιστατικά όπως αυτό του Μν του Μίμη Ανδρουλάκη το 1999-2000.
Σιμόν ντε Μποβουάρ: «Ο πατέρας δεν πατούσε το πόδι του σε εκκλησία παρά μόνο για γάμους και κηδείες»
Στη σύγχρονη Ελλάδα, κατά τα τελευταία 150 χρόνια, έχουν συμβεί πολλές περιπτώσεις δίωξης βιβλίων. Παραδείγματα περιλαμβάνουντο μυθιστόρημα “Πάπισσα Ιωάννα” του Εμμανουήλ Ροΐδη το 1866, καθώς και τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη (όπως η “Ασκητική,” “Ο Καπετάν Μιχάλης,” “Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται,” “Ο Τελευταίος Πειρασμός”), στα οποία η Εκκλησία διαδραμάτισε καίριο ρόλο.
Αυτές οι παρεκτροπές αποτελούν μέρος της παρακείμενης ιστορίας της ελευθερίας της έκφρασης, υπογραμμίζοντας τη σημασία της συνεχούς προσπάθειας για τη διατήρηση αυτού του θεμελιώδους δικαιώματος.
1. Καλιαρντά, Ηλίας Πετρόπουλος, 1971
Ο κ. Ηλίας Πετρόπουλος, συγγραφέας του λεξικού των ομοφυλοφίλων με τον τίτλο “Καλιαρντά”, βρέθηκε αντιμέτωπος με νομικά προβλήματα λόγω του έργου του. Κατηγορήθηκε για περιύβριση δημόσιων αρχών, συμπεριλαμβανομένου του πρωθυπουργού, του υπουργείου Δημοσίας Τάξης, των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, καθώς και για περιύβριση του εμβλήματος των τότε βασιλέων και δημόσια κακόβουλη καθύβριση της ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το έργο “Καλιαρντά” περιλάμβανε περίπου 3.000 λέξεις και ήταν ερμηνευτικό και ετυμολογικό για το ιδίωμα των ομοφυλοφίλων. Ο συγγραφέας υποστήριζε ότι πρόκειται για φιλολογική και λογοτεχνική εργασία. Τον Μάιο του 1972, καταδικάστηκε σε πεντάμηνη φυλάκιση από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών. Η καταδίκη αυτή ακολούθησε την προηγούμενη καταδίκη του το 1969 για το έργο “Ρεμπέτικα Τραγούδια”, το οποίο είχε χαρακτηριστεί ως άσεμνο.
2. Για την Απελευθέρωση της Βραζιλίας / Εγχειρίδιο του Αντάρτη των Πόλεων, Κάρλος Μαριγκέλα, 1973
Ο δημοσιογράφος Πέτρος Α. Γαβαλάς βρέθηκε αντιμέτωπος με βαρύ κατηγορητήριο λόγω της έκδοσης ενός βιβλίου που αναφερόταν στη Βραζιλία, υποτίθεται παραβιάζοντας τον Νόμο 509. Σύμφωνα με την κατηγορία, το περιεχόμενο του βιβλίου είχε σκοπό να προκαλέσει στασιαστικές ενέργειες, να ανατρέψει τη συνταγματική τάξη και το κοινωνικό καθεστώς, καθώς και να διαπράξει έγκλημα εσχάτης προδοσίας.
Ο Γαβαλάς, παρά τη θέση της ΕΣΗΕΑ που διαχώρισε τη θέση της από αυτόν, παραπέμφθηκε να δικαστεί στο πενταμελές εφετείο Αθηνών. Τον κατηγορούσαν ως δημοσιογράφο που προσπαθούσε να ανατρέψει την καθεστηκυία συνταγματική τάξη και το κοινωνικό καθεστώς. Εν τέλει, ο Γαβαλάς οδηγήθηκε ακόμη και σε εξορία.
Το βιβλίο που εκδόθηκε από τον Γαβαλά, μεταφρασμένο από τον Κάρλος Μαριγκέλα, επανατυπώθηκε τις επόμενες δεκαετίες από τον δημοσιογράφο Γιώργο Γαρμπή για την εφημερίδα “Ελεύθερος Τύπος”.
3. Η μάχη της Κρήτης, Heinz A. Richter, 2011
Η υπόθεση περί της Μάχης της Κρήτης και του ιστορικού Χάιντς Ρίχτερ προκάλεσε έντονες αντιδράσεις μετά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα στο πανεπιστήμιο. Ο Ρίχτερ, στο βιβλίο του, αναθεώρησε την κρατούσα άποψη για τη Μάχη της Κρήτης, αναδεικνύοντας το “πολεμικό ήθος” των Γερμανών κατακτητών.
Οι αντιδράσεις, κυρίως από την τοπική κοινωνία, ήταν έντονες. Ο Ρίχτερ κατηγορήθηκε για “άρνηση των εγκλημάτων του ναζισμού και των εγκλημάτων πολέμου” και η υπόθεση οδήγησε στη δίωξή του. Εκδόθηκε ειδική εισαγγελική απόφαση για τη δημοσιοποίηση της υπόθεσης με σκοπό την αντιμετώπιση της κοινωνικής αναστάτωσης και την πρόληψη ενδεχόμενων ακραίων αντιδράσεων.
Ωστόσο, τον Φεβρουάριο του 2016, ο Ρίχτερ κρίθηκε “αθώος” από το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Ρεθύμνου. Η απόφαση αυτή ήρθε μετά από τη δίωξη βάσει του νόμου 4285/14, γνωστού και ως “αντιρατσιστικός νόμος”. Η δίκη ολοκληρώθηκε με τον Ρίχτερ να αθωώνεται τελικά από τις κατηγορίες.
4. Νεκρονομικόν, Αμπντούλ Αλχαζρέντ, 1985
Ο Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ (Howard Phillips Lovecraft) γεννήθηκε στις 20 Αυγούστου 1890 και απεβίωσε στις 15 Μαρτίου 1937. Ήταν ένας Αμερικανός συγγραφέας γνωστός για το έργο του στο είδος του φανταστικού τρόμου. Αναδείχθηκε ως ένας από τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς του είδους και θεωρείται ο “Πατέρας του Γοτθικού Τρόμου.”
Η ζωή του Λάβκραφτ ήταν σύντομη και σκοτεινή. Μετά τον χωρισμό του από τη γυναίκα του, επέστρεψε στο πατρικό του σπίτι στο Ρόουντ Άιλαντ, όπου έζησε με τις δύο θείες του. Πέθανε σε ηλικία 46 ετών, από καρκίνο.
Το έργο του Λάβκραφτ έλαβε αναγνώριση και φήμη στα τελευταία χρόνια ζωής του και, εν τέλει, έγινε ένας από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς του φανταστικού τρόμου. Πολλοί άλλοι συγγραφείς, όπως ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, αναγνώρισαν τη σημασία του έργου του.
Το “Νεκρονομικόν” είναι ένα από τα πιο γνωστά έργα του Λάβκραφτ. Στο πλαίσιο των ιστοριών του, περιγράφεται ως ένας μύθος που γράφτηκε στη Δαμασκό τον 8ο αιώνα μ.Χ. από τον “Τρελό Άραβα,” Αμπντούλ Αλχαζρέντ. Το Νεκρονομικόν περιγράφεται ως ένα βιβλίο που περιέχει μυστικές γνώσεις και τρόπους επικοινωνίας με ανείπωτα και απαράλλαχτα πλάσματα που κατοικούν στον κόσμο της ψυχής.
5. Τροπικός του Αιγόκερω, Χένρυ Μίλλερ, 1970
Η δίκη του εκδότη Βασίλη Δελβενακιώτη για το βιβλίο “Τροπικός του Καρκίνου” του Αμερικανού συγγραφέα Χένρυ Μίλλερ προκάλεσε αντιδράσεις και είχε ενδιαφέροντα νομικά ζητήματα. Ο εκδότης κατηγορήθηκε ότι έθεσε σε κυκλοφορία ένα έργο που περιείχε ερωτικές σκηνές και άλλες αφηγήσεις που προκαλούσαν διέγερση.
Στο άρθρο της εφημερίδας “Μακεδονία” από την 6η Μαρτίου 1970, αναφέρεται ότι η δίκη είχε να κάνει με το πρώτο βιβλίο “Τροπικό του Καρκίνου”. Ωστόσο, στα αμέσως επόμενα άρθρα, διαβάζουμε ότι “εδημεύθησαν τα αντίτυπα” και “έπαυσεν η δίωξις του εκδότου λόγω παραγραφής του αδικήματος”. Επίσης, το δικαστήριο διέταξε τη δήμευση των κατασχεθέντων αντιτύπων του έργου.
Όσον αφορά το δεύτερο βιβλίο “Τροπικός του Αιγόκερω,” παρατηρείται ότι υπάρχει σύγχυση και αβεβαιότητα σχετικά με το αν κυκλοφόρησε το 1970 ή όχι. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες ή αναφορές που να επιβεβαιώνουν την κυκλοφορία του βιβλίου το 1970. Ενδεχομένως, η υπόθεση με τον πρώτο “Τροπικό του Καρκίνου” να επηρέασε την κυκλοφορία του δεύτερου βιβλίου. Υπάρχει η πιθανότητα πως ο εκδότης επέλεξε να μην το κυκλοφορήσει ή να αναβάλει την έκδοσή του λόγω των νομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε.
6. Τα τραίνα, Μπόχουμιλ Χράμπαλ, 1968
Μέχρι σήμερα, δεν υπήρξε καμία έκπληξη. Ο εκδότης εκτέλεσε τα καθήκοντά του, και οι λογοκριτές επιτέλεσαν το δικό τους έργο. Η διαφορά είναι ότι οι Εκδόσεις Κάλβος αντέστρεψαν την απόφασή τους να αφαιρέσουν τα λογοκριμένα κείμενα, αλλά παράλληλα έστειλαν τη μετάφραση του Χράμπαλ στο τυπογραφείο χωρίς καμία περικοπή. Έτσι, το κείμενο υποβλήθηκε σε λογοκρισία, αλλά κυκλοφόρησε χωρίς περικοπές. Επιπλέον, στην ίδια έκδοση προστέθηκαν δύο σύντομα διηγήματα του Χράμπαλ, “Τ’ αγγελικά μάτια” και “Ο βαρόνος Πράσιλ” (και τα δύο από τη συλλογή “Ο κόσμος το Αυτόματο”), χωρίς προηγούμενο έλεγχο από την υπηρεσία “προληπτικού ελέγχου” (σελίδες 93-138 του τυπωμένου βιβλίου).
7. Η ζωή του Ιησού, Gerhard Haderer, 2002
Ο Αυστριακός εικονογράφος Haderer αποφασίζει να ασχοληθεί με τη ζωή του Χριστού, επικεντρώνοντας σε μια σατιρική αναμόχλευση των αφηγήσεων των Ευαγγελίων. Έτσι, από τη μια πλευρά, παρουσιάζονται τα θαύματα, τα οποία διακρίνονται για την αμφιλεγόμενη θαυματουργία τους, και από την άλλη, αναδεικνύεται η ανθρώπινη φύση του Ιησού, ο οποίος παρουσιάζεται να πραγματοποιεί και άλλες ανθρώπινες πράξεις, από το να ερωτεύεται μέχρι το να μαστουρώνει.
Αρχικά, το βιβλίο καλωσορίζεται αλλά, κατά το 2003, η Ζωή του Ιησού προκαλεί αντιδράσεις με αποτέλεσμα να ξεσπάσει αντιδικία.
Το αποτέλεσμα ήταν η κατάσχεση αντιτύπων του κατόπιν εισαγγελικής διαταγής, και ο Haderer καλείται να δικαστεί και να καταδικαστεί από ένα ελληνικό δικαστήριο! Στην έφεση που ασκήθηκε, αθωώνεται το 2005, σώζοντας κατά κάποιον τρόπο το έργο του από μια ολοκληρωτική γελοιοποίηση.
8. Άγιον Όρος / Οι Άγιοι χωρίς μάσκα, Θέμος Κορνάρος, 1933
Ο Θέμος Κορνάρος ήταν ένας αφοσιωμένος κοινωνικός αγωνιστής, ο οποίος από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στην προοδευτική κοινωνική κίνηση. Συνέβαλε ενεργά στην πνευματική ανάπτυξη με τα έργα και τα συγγράμματά του, ενώ παράλληλα εξέφραζε τις πεποιθήσεις του με πολιτικές πράξεις, αντιμετωπίζοντας διωγμούς, εξορίες και μακροχρόνιες φυλακίσεις τόσο από τους φασιστικούς κατακτητές όσο και από τις ελληνικές αρχές.
Ο Κορνάρος αντιμετώπισε καταδίωξη και φυλάκιση, προσφέροντας πάντα τον εαυτό του χωρίς αναστολές, δείχνοντας σεμνότητα και αφοσίωση στις πεποιθήσεις του. Τίμησε την πίστη του και αντιμετώπισε τις δυσκολίες χωρίς να υποκύπτει ποτέ στην πίεση. Η αφοσίωσή του δεν περιορίστηκε μόνο στην πνευματική εργασία, αλλά εκφράστηκε επίσης με πράξεις που αντιμετώπισαν την αυθαιρεσία και την αδικία.
Το έργο του, “Άγιον Όρος / Οι Άγιοι χωρίς μάσκα”, που κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 1933, οδήγησε στη φυλάκισή του λόγω προσβολής του θρησκευτικού αισθήματος. Το έργο αναδείκνυε με ρεαλιστικό τρόπο διάφορες πτυχές της ζωής στο Άγιον Όρος, προκαλώντας αντιδράσεις από τους “ενάρετους” της εποχής. Παρόμοια μοίρα είχε και το έργο “Αγύρτες και κλέφτες στην εξουσία” (1946), το οποίο επίσης αντιμετώπισε διώξεις.
9. Οι αντιφάσεις της Καινής Διαθήκης, Θωμάς Μάρας, 1979
“Οι Αντιφάσεις της Καινής Διαθήκης” αποτελεί το αποκορύφωμα του έργου ενός αριστερού διαφωτιστή και αφοσιωμένου ερευνητή, ο οποίος εντόπισε και ανέδειξε όλες τις αντιφάσεις στα ευαγγελικά κείμενα, καθιστώντας εμφανή τη σχετικότητα των ισχυρισμών του κλήρου για την “αγιότητα” των συντακτών τους.
Το βιβλίο, που πρωτοδημοσιεύτηκε προς το τέλος της δεκαετίας του 1970, οδήγησε στην καταδίκη του συγγραφέα, Θωμά Μάρα, το 1980, με την κατηγορία της “προσβολής της θρησκείας,” επιβάλλοντάς του ποινή φυλάκισης διάρκειας 10 μηνών. Ως αποτέλεσμα, το έργο αφαιρέθηκε από τα βιβλιοπωλεία και εμφανιζόταν ενίοτε μόνο σε λαϊκούς πάγκους περιπλανώμενων πωλητών.
10. Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ, Μαρκήσιος ντε Σαντ
Τον Φεβρουάριο του 1981, η υπόθεση είχε φτάσει στο τριμελές πλημμελειοδικείο της Αθήνας, καθώς το συγκεκριμένο βιβλίο είχε κριθεί “άσεμνο”. Ως αποτέλεσμα, το δικαστήριο κρίνει “ένοχους” την εκδότρια του περιοδικού “Εξάντα”, Μάγδα Κοτζιά, και τον μεταφραστή Βασίλη Καλλιπολίτη, επιβάλλοντάς τους ποινή φυλάκισης 7 μηνών. Επιπλέον, δώδεκα βιβλιοπώλες κατηγορούνταν στην ίδια υπόθεση, αλλά αθωώθηκαν λόγω “αμφιβολιών”, σύμφωνα με την εφημερίδα “Ριζοσπάστη” της εποχής (21/2/1981).
Τέλος, με την απόφασή του, το δικαστήριο εξέδωσε διαταγή για την καταστροφή του βιβλίου, επιβεβαιώνοντας έτσι την απόφασή του να θεωρήσει το έργο ως παραβίαση των κοινωνικών ήθων.
Κική Δημουλά: «Ευτυχία… Είδα κι έπαθα να μην έχω την ανάγκη της»
