Η Διαμάχη της Αθεΐας ήταν μια σημαντική διαμάχη που ξέσπασε στη Γερμανία του 18ου αιώνα, αμφισβητώντας το διαδεδομένο χριστιανικό δόγμα της εποχής.
Η διαμάχη για τον αθεϊσμό
Η διαμάχη για την αθεΐα πυροδότησε το γερμανικό πνευματικό τοπίο κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, με αφορμή ένα δοκίμιο του Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε. Το δοκίμιο αυτό, το οποίο εμβάθυνε στη σύνθετη σχέση μεταξύ πίστης και λογικής, αμφισβήτησε θεμελιώδη θρησκευτικά δόγματα και πυροδότησε μια έντονη δημόσια συζήτηση. Η αναταραχή που προέκυψε οδήγησε στην απόλυση του Φίχτε από την καθηγητική του θέση στο Πανεπιστήμιο της Ιένας.
Η πίστη σε μια θεϊκή παγκόσμια διακυβέρνηση
Το αμφιλεγόμενο δοκίμιο του Φίχτε, «Περί του λόγου της πίστης μας σε μια θεϊκή παγκόσμια διακυβέρνηση», δημοσιεύτηκε το 1798, ενώ υπηρετούσε ως καθηγητής και πρόεδρος της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας. Το έργο αυτό ήταν η αρχική προσπάθεια του Φίχτε να αναπτύξει μια φιλοσοφία της θρησκείας στο πλαίσιο της Wissenshaftslehre, γνωστής και ως φιλοσοφίας της επιστήμης, η οποία αποσκοπεί στη θεμελίωση των θεμελίων της ανθρώπινης εμπειρίας – ένας στόχος που ο Φίχτε θεωρούσε ως τον απώτερο σκοπό της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία του επικεντρώθηκε στην υποκειμενικότητα, θεωρώντας ότι η αυτοσυνειδησία ή η αυτοανατρεπτική δραστηριότητα του «εγώ» είναι η πρώτη αρχή.
Στο δοκίμιό του, ο Φίχτε υποστήριξε ότι η πίστη σε μια σκόπιμη θεϊκή τάξη που διέπει τα κοσμικά φαινόμενα έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη συνείδηση και όχι στην αποκαλυπτική θρησκεία. Αποστασιοποιήθηκε από την έννοια μιας υπερβατικής θεότητας που ενορχηστρώνει τα γεγονότα για τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αντ’ αυτού, ο Φίχτε πρότεινε ότι αυτή η πίστη πηγάζει από μια διαίσθηση ή «συναίσθημα του νου» για μια ανώτερη ηθική τάξη, που αφήνει βαθιά εντύπωση στη συνείδησή μας. Υποστήριξε ότι η ηθική περιλαμβάνει την ενεργό συμμετοχή του αυτοσυνείδητου υποκειμένου στη δημιουργία και την εφαρμογή ηθικών αξιών, παρά την προσκόλληση σε εξωτερικά επιβαλλόμενους νόμους από την αποκαλυπτόμενη θρησκεία ή τη λογική αναγκαιότητα.
Ο αντιφασίστας Τζορτζ Όργουελ μετατρέπεται σε αντικομμουνιστή: ένα ταξίδι μέσα στην ταξική πάλη
Η άνοδος της διαμάχης
Οι απόψεις του Φίχτε προκάλεσαν μεγάλη διαμάχη επειδή αρνούνταν την ύπαρξη ενός υπερβατικού θεϊκού όντος. Στο θεωρητικό του πλαίσιο, ο Θεός είναι ενυπάρχων, εγγενής στον κόσμο ως η ίδια η ηθική τάξη του κόσμου. Αυτή η φιλοσοφία καθιστούσε την ιστορία της αποκαλυπτικής θρησκείας άσχετη, εξοργίζοντας τους συγχρόνους του. Η διαμάχη ξεκίνησε με ένα ανώνυμα δημοσιευμένο φυλλάδιο που κατηγορούσε τον Φίχτε για αθεϊσμό και απαιτούσε την απόλυσή του από το Πανεπιστήμιο της Ιένας. Το δοκίμιο προκάλεσε δημόσια αναταραχή, με σημαίνοντα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και αρκετοί Γερμανοί πρίγκιπες, να απειλούν να σταματήσουν να στέλνουν τα παιδιά τους στο διάσημο πανεπιστήμιο. Δημοσιεύματα κατέκλυσαν την πνευματική σκηνή, επιτιθέμενα στην θεωρούμενη αίρεση του Φίχτε, αν και ορισμένα τον υπερασπίστηκαν.
Επιστολή του Jacobi προς τον Fichte
Η διαμάχη για την αθεΐα επικεντρώθηκε στη σχέση μεταξύ αντικειμένου και υποκειμένου. Ο Φρίντριχ Χάινριχ Γιάκομπι, ένας Γερμανός στοχαστής γνωστός για τον φιδεϊσμό του, έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή τη συζήτηση. Χαρακτήρισε περίφημα τη φιλοσοφία του Φίχτε ως «saltomortale», ένα μοιραίο άλμα όπου το κεφάλι του ανθρώπου είναι ανάποδα, επικρίνοντας την τάση των φιλοσόφων να απορροφώνται τόσο πολύ από τα συστήματά τους ώστε να αποδέχονται οποιαδήποτε συμπεράσματα, όσο αποκομμένα και αν είναι από την πραγματικότητα. Ο Jacobi προειδοποιούσε ότι η Wissenshaftslehre του Fichte οδηγούσε στον μηδενισμό, εκμηδενίζοντας την αντικειμενική εγκυρότητα του «άλλου», ανάγοντάς τον σε προϊόν της δραστηριότητας του υποκειμένου. Υποστήριξε ότι το σύστημα του Φίχτε ήταν «από το τίποτα, στο τίποτα, για το τίποτα, στο τίποτα» (Jacobi, 1799).
Ο Φίχτε αντεπιτέθηκε;
Η πανεθνική διαμάχη και οι απειλές ανάγκασαν τελικά το Πανεπιστήμιο της Ιένας να απολύσει τον Φίχτε το 1799. Σε απάντηση, ο Φίχτε δημοσίευσε ένα μανιφέστο, την «Έκκληση προς το κοινό», αρνούμενος τους ισχυρισμούς περί αθεΐας και υποστηρίζοντας ότι η Wissenshaftslehre προσπαθούσε να δημιουργήσει ορθολογικά θεμέλια πίστης μέσω της ηθικής, κάτι που παρεξηγήθηκε από τους επικριτές του. Ο Φίχτε υποστήριξε ότι η συνείδηση αντανακλά μια ανώτερη πραγματικότητα, παρέχοντας το έδαφος για τη γνώση και την ηθική.
Στο βιβλίο «Η κλήση του ανθρώπου», που εκδόθηκε την ίδια χρονιά, ο Φίχτε απάντησε στην κριτική του Γιάκομπι στο κεφάλαιο «Πίστη». Απέρριψε την ιδέα του μηδενισμού, υποστηρίζοντας ότι η εγκυρότητα του εξωτερικού κόσμου θεμελιώνεται στην ηθική αρχή που ενυπάρχει στην Wissenshaftslehre. Η αρχή αυτή βασίζεται στην ελευθερία του «εγώ» ή της «καθαρής βούλησης», η οποία προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση της διυποκειμενικότητας και την αναγνώριση άλλων λογικών όντων. Στα τέλη του 1799, ο Φίχτε μετακόμισε στο Βερολίνο για να αποφύγει τις επιπτώσεις της διαμάχης για τον αθεϊσμό και να συνεχίσει το ακαδημαϊκό και φιλοσοφικό του έργο.
Ο Νίκος Καζαντζάκης και η λογοκλοπή – Ποια αποσπάσματα είχε οικειοποιηθεί;
