«Φόβος η προσδοκία του κακού», παρατήρησε κάποτε ο Πλάτων, θέτοντάς τον ως φρουρό της ηθικής. Γι’ αυτόν, ο φόβος λειτουργούσε ως κοινωνικό στηθαίο, κρατώντας τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις μας υπό έλεγχο.
Σε αντίθεση με τον Επίκουρο, ο οποίος ζητούσε την εκδίωξη του φόβου από την ανθρώπινη καρδιά, υποστηρίζοντας ότι ο φόβος για τους θεούς, τον θάνατο και το άγνωστο καθηλώνει την ευτυχία. Αυτοί οι αρχαίοι στοχαστές έθεσαν τις βάσεις για μια συζήτηση που αντηχεί σε όλους τους αιώνες: Είναι ο φόβος απαραίτητος οδηγός ή παραλυτική αλυσίδα;
Ερωτήσεις για προβληματισμό:
- Θεωρείτε τον φόβο περισσότερο σύμμαχο ή εμπόδιο στην καθημερινή σας ζωή;
- Στις σύγχρονες κρίσεις, πώς μπορούμε να εξισορροπήσουμε την κινητήρια δύναμη του φόβου με την ανάγκη για ψυχική ηρεμία;
- Ο Πλάτωνας και ο Επίκουρος προσφέρουν αντίθετες απόψεις -αλλά θα μπορούσαν οι φιλοσοφίες τους να αλληλοσυμπληρώνονται; Θα μπορούσε ο φόβος να μας καθοδηγεί χωρίς να μας παραλύει;
(Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο παρακάτω)
Ένας υπέροχος αντίλογος: 8 φιλόσοφοι εναντιώνονται στη φιλοσοφία του Καστοριάδη
O Πλάτων και η ηθική δύναμη του φόβου
Ο Πλάτων έβλεπε τον φόβο ως ακρογωνιαίο λίθο μιας δίκαιης κοινωνίας. Χωρίς αυτόν, υποστήριζε, τα άτομα θα επιδίδονταν ανεξέλεγκτα στον εγωισμό και τον ηδονισμό. Στην Πολιτεία, ο φόβος της ατίμωσης ή της θεϊκής τιμωρίας παίζει καθοριστικό ρόλο στον περιορισμό των καταστροφικών συμπεριφορών. Ο φόβος ευθυγραμμίζει την ψυχή με ανώτερα ιδανικά, υποστήριξε ο Πλάτων, εξασφαλίζοντας την προσήλωση σε ό,τι είναι δίκαιο, όμορφο και καλό.
Είναι όμως ο φόβος πραγματικά ευγενής ή οδηγεί στη συμμόρφωση, καθώς χτίζουμε αόρατα τείχη γύρω από τις δυνατότητές μας σε μια προσπάθεια να αποφύγουμε την τιμωρία; Η άποψη του Πλάτωνα υποθέτει ότι ο φόβος πάντα μας εξυψώνει, όμως μήπως ο φόβος φιμώνει και τη φωνή της διαφωνίας;
Ο Επίκουρος και η απελευθέρωση από το φόβο
«Ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας», έγραψε περίφημα ο Επίκουρος, διαλύοντας έναν από τους αρχαιότερους φόβους της ανθρωπότητας. Για τον Επίκουρο, ο φόβος δηλητηριάζει τη ψυχή. Ο φόβος της θεϊκής τιμωρίας ή του τέλους της ίδιας της ύπαρξης μας εμποδίζει να ζήσουμε πλήρως. Η ευτυχία, σύμφωνα με τη φιλοσοφία του, προέρχεται από την αταραξία (ψυχική γαλήνη) και την ελευθερία από τους περιττούς φόβους. Προέτρεψε την ανθρωπότητα να εμπιστεύεται τον φυσικό κόσμο και τη λογική σκέψη έναντι των δεισιδαιμονιών και του άγχους.
Ωστόσο, μπορούμε πραγματικά να απαλλαγούμε από τον φόβο σε έναν κόσμο γεμάτο κρίσεις; Η γαλήνια αποστασιοποίηση του Επίκουρου θα μοιάζει με σοφία ή αφέλεια μπροστά στην κλιματική αλλαγή, τις πανδημίες και την οικονομική αστάθεια; Ίσως η απόρριψη του φόβου να παρέχει παρηγοριά, αλλά αφήνει περιθώριο για δράση;
Φόβος ως βάρος και καταλύτης
Προχωρήστε στον 21ο αιώνα. Ζούμε σε μια εποχή όπου ο φόβος είναι και πανταχού παρών και χρηματιστηριακός. Οι ειδησεογραφικοί κύκλοι ενισχύουν τις απειλές οι αλγόριθμοι μας τροφοδοτούν με τίτλους που προκαλούν φόβο. Από την κλιματική κρίση μέχρι τις γεωπολιτικές εντάσεις, ο φόβος είναι πολύ μεγάλος.
Ωστόσο, ο φόβος μπορεί επίσης να ενώσει. Ο φόβος της οικολογικής καταστροφής ωθεί τον περιβαλλοντικό ακτιβισμό. Ο φόβος της αδικίας καταλύει κινήματα για την ισότητα. Ως σκεπτόμενοι αναγνώστες, πρέπει να αναρωτηθούμε: Είναι ο φόβος σήμερα ένα εργαλείο ελέγχου, ένα αναγκαίο κάλεσμα για δράση ή και τα δύο;
Μια κοινωνική διάσταση: Χτίζουμε τείχη ή τα γκρεμίζουμε;
Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης κατήγγειλε τα αυτοεπιβαλλόμενα τείχη που περικλείουν τη ζωή μας «Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.»
Μήπως ο φόβος χτίζει αόρατα τείχη στη συλλογική μας ψυχή, εμποδίζοντας την πρόοδο και τη συμπόνια; Ή μήπως είναι η σπίθα που χρειαζόμαστε για να απελευθερωθούμε και να απαιτήσουμε την αλλαγή; Μήπως η ίδια η κοινωνία δομείται με τέτοιον τρόπο ώστε οι άνθρωποι που αρνούνται την αγιοσύνη τους να εξορίζονται πίσω από τα τείχη, φοβούμενοι την κοινωνική απόρριψη;
Ίσως η απάντηση βρίσκεται στον επαναπροσδιορισμό του φόβου. Αντί να τον βλέπουμε ως τέρας που πρέπει να σκοτώσουμε ή ως θεό που πρέπει να λατρέψουμε, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον φόβο ως συνεργάτη στην ανάπτυξη μια υπενθύμιση για το τι έχει μεγαλύτερη σημασία; Ο φόβος, είτε πλατωνικός είτε επικούρειος, μπορεί να μας βοηθήσει να αποφασίσουμε αν θα τον αφήσουμε «να βάλει νερό» στα ιδανικά μας.
Διαβάστε περισσότερα λογοτεχνικά αποσπάσματα παρακάτω:
- Πώς ερωτεύονται οι νέοι σήμερα; «παράξενα παιδιά προτιμούν να καυλώνουν εξ αποστάσεως παρά…»
- Λεό Μπουσκάλια: «Τα πρόσωπα των ανθρώπων που αγαπάτε δε θα είναι ίδια το πρωί…»
- Έρμαν Έσσε: «Δεν είναι δική μου δουλειά να κρίνω τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου. Πρέπει να κρίνω…»
- 11 ασυμβίβαστα αποφθέγματα του Κάβάφη: «Ο παντρεμένος ζει σαν …και ο ανύπανδρος ζει σαν …
- Είχε δίκιο ο Φερνάντο Πεσσόα: «Είμαι αυτός που νομίζω; Μα νομίζω πως είμαι τόσο πολλά πράγματα…»
- Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές: «Ένας άντρας καταλαβαίνει πότε αρχίζει να γερνάει: όταν αρχίζει και μοιάζει με …»
- Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς: «Όταν γεράσεις κι ασπρίσεις …Την ομορφιά σου αγάπησαν στ’ αλήθεια ή σαν ψέμα»
- Χένρι Μίλλερ: «Αν οι άνθρωποι σταματήσουν να πιστεύουν ότι κάποια μέρα θα γίνουν θεοί, τότε σίγουρα θα …»
- Μια φορά κι έναν καιρό ο Έσσε μας είπε: «Όταν φοβόμαστε κάποιον είναι γιατί …»
- 5 φορές που ο Ίψεν είχε δίκιο (και είπε όσα φοβόμασταν να παραδεχτούμε)
