Η Πλατωνική μεταφυσική είναι πλεγμένη μέσα στο υφαντό της Δυτικής Φιλοσοφίας. Σε τι συνιστάτε όμως η μεταφυσική του Πλάτωνα και που μπορούμε να ανατρέξουμε για αυτή; Το πλατωνικό corpus είναι ευρύ, ωστόσο θα μπορούσε κανείς να συνθέσει ένα περίγραμμα του σχήματος της πλατωνικής μεταφυσικής με μια προσεκτική ματιά στους μέσους και κυρίως στους ύστερους διαλόγους του πλατωνικού έργου.
Ο κόσμος για τον Πλάτωνα αποτελεί μία οργανική ενότητα με διττή φύση: ο αισθητός κόσμος της γένεσης και της φθοράς αποτελούν ένα οντολογικό επίπεδο, ο νοητικός κόσμος των ειδών (ή «ιδεών») το άλλο. Τα δύο επίπεδα δεν χωρίζονται μόνο οντολογικά αλλά και αξιολογικά. Το επίπεδο του νοητού έχει μεγαλύτερη αξία τόσο υπαρξιακή όσο και ηθική, από το αισθητό. Η αντίληψη του Πλάτωνα και του Πλατωνισμού – ως διακριτικό φιλοσοφικό ρεύμα – διαμορφώνει μια εικόνα για την πραγματικότητα του κόσμου που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος, η οποία αναπτύσσεται μέσα από μια οντολογική, γνωσιολογική αλλά και ηθική ιεραρχία.
Αυτή περιέχει τα όντα, από αυτά που στερούνται εντελώς πραγματικής ύπαρξης – τα φαντάσματα – ως τα απόλυτα πραγματικά, δηλαδή τις αιώνιες και άφθαρτες ιδέες και στην κορωνίδα αυτών την Ιδέα του Αγαθού.
Στην ανώτατη θέση αυτής της ιεραρχίας στέκεται με έναν τρόπο το «Είναι», ως η απόλυτα πραγματική ύπαρξη και γνώση. Αντίθετα στην κατώτατη θέση βρίσκεται το μη-είναι, η άγνοια. Τα ενδιάμεσα ιεραρχούμενα όντα υπάρχουν, όμως κατά ένα τρόπο λιγότερο πραγματικό, εξηγητικά αναγώγιμα ως προς τις ανώτερες ιεραρχικά θέσεις. Ο βαθμός στον οποίο τα αισθητά για τον άνθρωπο πράγματα είναι όντως «πραγματικά» εξαρτάται από τον βαθμό που αυτά μετέχουν στα νοητά. Τι σημαίνει όμως αυτή η «μετοχή»; Η εξήγηση της έννοιας της «μετοχής» θα αποτελέσει για τον ίδιο τον Πλάτωνα όσο και για τους πνευματικούς επιγόνους του μια βάσανο. Ακόμη, στην πλατωνική μεταφυσική κατά το γενικότερο παράδειγμα της Ελληνικής θέασης του κόσμου, η ίδια η φύση ενός όντος δηλώνει κανονιστικά και τον σκοπό του.
Το πρόβλημα της «μετοχής» των νοητών στα αισθητά είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση του γενικότερου προβλήματος της παραγωγής της πολλαπλότητας από την ενότητα, – ίσως το κορυφαίο και δυσκολότερο ερώτημα της φιλοσοφίας – το οποίο ο ίδιος ο Πλάτων προσπάθησε να το αντιμετωπίσει τόσο στον διάλογο «Παρμενίδης» όσο και στον «Σοφιστή». Τόσο ο Πλάτων ο ίδιος όσο και οι επίγονοι του δεν κατάφεραν να δώσουν μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Η αδυναμία της απάντησης οδήγησε για αρκετούς αιώνες την αρχαία ελληνική σκέψη μακριά από την Θεωρία των Ιδεών. Η Πλατωνική Ακαδημία μετά τον θάνατο του Πλάτωνα αφήνει κατά μέρος τόσο την Θεωρία των Ιδεών και απαντά στον πνεύμα της εποχής της, αναπτύσσοντας έναν βαθύ Σωκρατικού τύπου σκεπτικισμό. Τον τρίτο αιώνα Κ.Ε., ο Πλωτίνος θα προσπαθήσει να δώσει λύσεις στα αδιέξοδα του Πλατωνικού συστήματος αξιοποιώντας εποικοδομητικά την κριτική που ο αγαπημένος μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, άσκησε με ιδιαίτερη ενέργεια και οξύνοια στις θέσεις του δασκάλου του. Ο Πλωτίνος για να διαπραγματευθεί το πρόβλημα της παραγωγής πολλαπλότητας από την ενότητα και κατά συνέπεια το πρόβλημα της μετοχής, θα εισάγει νέα επίπεδα στην οντολογική ιεραρχία, το Εν, το Νου και την Ψυχή.
Η ψυχή αποτελεί τον έτερο πυλώνα της πλατωνικής μεταφυσικής, που η ίδια αθάνατη και φυλακισμένη σε ένα θνητό σώμα, έχει την δυνατότητα να κατανοεί από την μια τα ορατά και από την άλλη τα νοητά, δίνοντας υπόσταση στην ανθρώπινη ύπαρξη. Η αθανασία της ψυχής προκύπτει ως λογική αναγκαιότητα προκειμένου ο άνθρωπος να έχει την δυνατότητα να συγκροτήσει την εμπειρία των ορατών, αισθητών πραγμάτων, καθώς έχει ήδη θεαθεί στον υπερουράνιο τόπο που βρισκόταν πριν την ενσάρκωση, τα καθαυτά όντα, δηλαδή τα πράγματα στην πλήρη και απόλυτη ύπαρξή τους. Η πρόθεση της ψυχής είναι αφεθεί στην ερωτική ένωση με τα νοητά, επιστρέφοντας σε ανώτερες θέσεις εντός τις κοσμικής ιεραρχίας.
Όσο και αν η σκέψη του ίδιου του Πλάτωνα ήταν πάντα εντός της πόλης, άνθρωπος και πόλη είναι μια αδιάσπαστη οργανική ενότητα για αυτόν, την οποία ο ίδιος θέλει να οδηγήσει στην καλύτερη δυνατή της κατάσταση, η ιστορία καταδίκασε τόσο την ελληνική πόλη όσο και τις πολιτικές σκέψεις του ίδιου. Σύντομα μετά τον θάνατο του θα ηγεμονεύει η Αυτοκρατορία, τόσο η Ελληνιστική όσο και η Ρωμαϊκή. Η αλλαγή αυτή του πολιτικού και πολιτισμικού σκηνικού θα οδηγήσει τον Πλατωνισμό αρκετά μακριά από τους στόχους του ιδρυτή του, καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο της μετάβασης από τον παγανιστικό στον Χριστιανικό κόσμο.
Κείμενο: Στάθης Βλάχος
Βιβλιογραφία:
1.Πλάτων, Πολιτεία, 509d–511e.
2. Lloyd Gerson, “What is Platonism?,” Journal of the History of Philosophy 43 (2005): 260.
3. Στο ίδιο, 260.
4.Στο ίδιο, 260
5. R. E. Allen, “Participation and Predication in Plato’s Middle Dialogues,” The Philosophical Review 69 (1960): 160.
6. Ελένη Περδικούρη, “Το φιλοσοφικό πρόγραμμα του Πλωτίνου,” Athens Book Review 109 (2019): 38.
7.Πλάτων, Μένων, 119b.
8. Santas, Gerasimos, “Plato’s Theory of Eros in the Symposium,” Noûs 13 (1979), 71.
