Δωσίλογοι: Από τη νομική απαλλαγή στην ηθική κατακραυγή

Η ελληνική Δικαιοσύνη, με την επιεική στάση της προς τους δωσίλογους, τροφοδότησε ένα αίσθημα αδικίας στους πολίτες που βίωσαν ή μελετούν την περίοδο της Κατοχής.

Το άγνωστο και ημιτελές κείμενο του Δραγούμη: «Ο ταπεινότερος των υλισμών θα κυριαρχήσει πάνω σε κάθε πνευματικότητα»

Το βιβλίο του ιστορικού Μενέλαου Χαραλαμπίδη “Οι δωσίλογοι”, μαζί με το “Δίκες των δοσιλόγων 1944-1949” του Δημήτρη Κουσουρή, αποτελούν τα πλέον αξιόλογα έργα για το θέμα.

Προβληματισμούς προκαλεί η επικράτηση του όρου “δωσίλογοι”, καθώς η νομική έννοια (άρθρο 303 Α.Κ.) διαφέρει από την ιστορική. Ο “δοσίλογος” (με ο) αναφέρεται στον διαχειριστή ξένης υπόθεσης, ενώ ο “δωσίλογος” (με ω) φέρει απαξιωτικό χαρακτήρα. Η διαφορετική ορθογραφία οφείλεται ίσως στη μεταγλώττιση του Αστικού Κώδικα (Π.Δ. 456/1984). Πριν το 1984, η λέξη γραφόταν και με τους δύο τρόπους. Σήμερα, η νομική έννοια γράφεται με “ο”, ενώ η ιστορική με “ω”.

Ο “δοσίλογος” δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο υπόλογος, μια ιδιότητα που συναντάται τόσο στο ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο δίκαιο. Ο δοσίλογος οφείλει να λογοδοτήσει για τη διαχείριση περιουσίας, και η αξιολόγησή του εξαρτάται από την τήρηση των κανόνων.

Η λέξη “δοσίλογος” εμφανίζεται στον Αστικό Κώδικα (άρθρο 303) που τέθηκε σε ισχύ το 1946, αλλά υπήρχε και σε προγενέστερους κώδικες. Η έννοια δεν είναι απαξιωτική, αλλά περιγράφει μια νομική ιδιότητα.

Γιατί όμως οι προδότες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ονομάστηκαν “δωσίλογοι”; Η λέξη “δωσίλογος” φέρει αρνητικό φορτίο, καθώς χρησιμοποιήθηκε:

• Τέλη 19ου αιώνα: για όσους διαχειρίστηκαν την δημόσια περιουσία και οδήγησαν την Ελλάδα στη χρεωκοπία.
• Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή: για έλεγχο της οικονομικής διαχείρισης της εκστρατείας.
• Από την δωσιλογική κυβέρνηση Τσολάκογλου: για μέλη της κυβέρνησης Μεταξά που οδήγησαν την Ελλάδα στον πόλεμο του 1940.

Η λέξη “δωσίλογος” απέκτησε αρνητικό χαρακτήρα, καθώς συνδέθηκε με προδοσία και συνεργασία με τον εχθρό. Η λέξη “δωσίλογοι” δεν χρησιμοποιήθηκε στο Εθνικό Συνέδριο του Λιβάνου για τους συνεργάτες των Γερμανών. Ο όρος “συνεργασθέντες” προτιμήθηκε, όπως και σε αντίστοιχες νομοθεσίες της Γαλλίας και της Κυβέρνησης του Βουνού.

Η νομοθετική πράξη της Π.Ε.Ε.Α. (8/24.03.1944) όριζε ως εχθρό της πατρίδας και ένοχο εσχάτης προδοσίας όποιον συνεργαζόταν με τους κατακτητές. Η πράξη αυτή:

• Δεν είχε αναδρομικότητα.
• Θεσπίστηκε ως έγκλημα συμπεριφοράς.
• Ίσχυε μόνο στις περιοχές που ελεγχόταν από την Π.Ε.Ε.Α.

Μετά την αποχώρηση των Γερμανών, η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας ψήφισε τη Συντακτική Πράξη 1/03.11.1944. Η πράξη αυτή τιμωρούσε όσους συνεργάστηκαν με τον εχθρό “εκ προθέσεως προδοτικώς”, με σκοπό την ωφέλεια του εχθρού ή την πρόκληση ζημιάς στον εθνικό αγώνα.

Η νέα νομοθετική διάταξη που επιφέρθηκε διακρίνεται από ορισμένα σημαντικά χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από την προηγούμενη νομοθεσία της Προσωρινής Εθνικής Κυβέρνησης της Εθνικής Αντίστασης.

Καταρχάς, η διάταξη αυτή απαιτεί όχι απλώς συνεργασία, όπως η προηγούμενη, αλλά συνεργασία εκ προθέσεως, με την πρόθεση της προδοσίας. Αυτό σημαίνει ότι η συνεργασία πρέπει να είναι εκ των προτέρων προδοτική, κρίνοντας όχι μόνο την πράξη, αλλά και τις προθέσεις του συνεργάτη. Επίσης, απαιτείται να υπάρχει αποτέλεσμα, όπως ωφέλεια για τον ίδιο ή ζημία για το κράτος ή τους πολίτες.

Παρόλο που προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις πιθανές ερμηνευτικές αμφισημίες, η νέα διάταξη εξακολουθεί να παρουσιάζει περιορισμούς, ειδικά με τη θέσπιση εξάμηνης παραγραφής για τα αδικήματα, αν δεν υποβληθεί μήνυση μετά την αποχώρηση των Γερμανών.

Η δημιουργία ειδικών δικαστηρίων για την εκδίκαση των αδικημάτων αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας διάταξης. Τα εν λόγω δικαστήρια αποτελούνται από έναν δικαστή, δύο αξιωματικούς και τέσσερις ένορκους. Ο όρος “δωσίλογος” φαίνεται να επιλέχθηκε με βάση πολιτικά κριτήρια, με την αριστερά να επικεντρώνεται στη νομική αντιμετώπιση και τιμωρία, ενώ η δεξιά προσπαθεί να αποδείξει την ανεξαρτησία της από τους συνεργάτες των Γερμανών.

Τελικά, η επιλογή αυτής της διάταξης φαίνεται να επηρεάστηκε από πολιτικούς παράγοντες και από την επιθυμία για αποφυγή αυθαιρεσίας, καθώς και από ιδεολογικές αντιλήψεις για το μέλλον της χώρας.

Η πολιτική ετικέτα που προστέθηκε στον όρο “δωσίλογοι”, σε συνδυασμό με το νομικό πλαίσιο που περιγράφηκε παραπάνω, και κυρίως με τις έντονες πολιτικές πιέσεις μετά την ήττα στον Εμφύλιο Πόλεμο και όσο περνούσε ο χρόνος, είχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα, όπως περιγράφονται σε πολλές πηγές.

Σύμφωνα με αναφορές, από τις 20.000 μηνύσεις κατά δωσιλόγων σε Αθήνα και Πειραιά, τα 16.700 (84%) κατέληξαν σε απαλλαγές και μόνο 3.227 (16%) οδήγησαν σε δικαστικές διαδικασίες.

Εκ των 3.227 υποθέσεων, 2.251 οδήγησαν σε αθώωση και 976 σε καταδίκη. Από τις 976 καταδίκες, 420 ανακλήθηκαν και οι υπολείποντες 556 καταδικασθέντες αντιμετώπισαν διαφορετικές ποινές, με τους περισσότερους να λαμβάνουν χάρη ή να μειώνεται η ποινή τους.

Αυτή η ανισομετρία στην εφαρμογή της δικαιοσύνης προκάλεσε δυσαρέσκεια σε εκείνους που έζησαν αυτήν την περίοδο και συνεχίζει να απασχολεί τους μελετητές της ιστορίας.

Η ιστορία των δωσιλόγων δε σταμάτησε στις δίκες. Ο λαϊκός πολιτισμός, όντας προϊόν της ταξικής πάλης, διαμόρφωσε τη δική του αφήγηση, ανεξάρτητα από τα νομικά κείμενα. Η αριστερά δίστασε, και η ελληνική εξουσία (κυβερνητική, στρατιωτική, δικαστική) απέφυγε να νομοθετήσει εναντίον τους.

Ωστόσο, η εξέλιξη της ταξικής πάλης και ο λαϊκός πολιτισμός δημιούργησαν ένα απαξιωτικό περιεχόμενο για τη λέξη “δωσίλογοι”, ταυτίζοντάς την με τους “προδότες” και “συνεργάτες”. Σήμερα, στα λεξικά, η έννοια του προδότη/συνεργάτη κυριαρχεί έναντι της νομικής ερμηνείας. Ακόμα και άτομα δεξιών πεποιθήσεων, αν χαρακτηριστούν δωσίλογοι, θα αντιδράσουν έντονα. Η καταδίκη τους από τον ελληνικό λαό υπερτερεί της απαλλαγής τους στα Εκτακτα Δικαστήρια. Η κληρονομιά που άφησαν είναι η ηθική κατακραυγή, ανεξάρτητα από νομικές τυπικότητες.

5 + 1 ελληνικές ταινίες για το έπος του 40

Με πληροφορίες από alfavita.gr

Πηγή εξωφύλλου