Το βιβλίο οι «Αδελφοί Καραμαζόφ» του Ντοστογιέφσκι περιέχει ένα κεφάλαιο – ωδή στη φιλοσοφία – που έμελλε να ταράξει τα λιμνάζοντα ύδατα της λογοτεχνίας, σε σημείο που οι εκδοτικοί οίκοι να το εκδίδουν και ξεχωριστά ως αυτοτελές κείμενο.
Ποιο στοιχείο του Μέγα Ιεροεξεταστή είναι άξιο μελέτης ;
Στους Αδελφούς Καραμάζοφ, ο Ντοστογιέφσκι υφαίνει ηθικά διλήμματα, αλλά είναι το κεφάλαιο του Μέγα Ιεροεξεταστή που ξεφεύγει από τα αφηγηματικά νήματα, απαιτώντας τη δική του ζωή, τη δική του φωνή. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δημοσιεύτηκε ως αυτοτελές έργο, αυτό το κεφάλαιο φέρει ένα βάρος που μοιάζει διαχρονικό και μοναδικά επείγον, θέτοντας ερωτήματα που διαπερνούν τον ιστό της ανθρώπινης ύπαρξης. Στον πυρήνα του, ο «Μέγας Ιεροεξεταστής» τολμά να αναρωτηθεί: Ποιο είναι το κόστος της ανθρώπινης ελευθερίας;
Αυτός ο μονόλογος καίει από φιλοσοφική ένταση. Εκφωνείται από την ομώνυμη φιγούρα, έναν κυνικό γέρο καρδινάλιο, σ’ έναν Χριστό που έχει επιστρέψει κατά τη διάρκεια της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Αλλά ο Χριστός, παρότι πρωταγωνιστής της ηθικής ιστορίας με τη μεγαλύτερη επιρροή, δεν λέει τίποτα για να υπερασπιστεί τις πράξεις του. Είναι ο Ιεροεξεταστής που μιλάει. Κατηγορεί τον Χριστό ότι παραχώρησε στην ανθρωπότητα υπερβολική ελευθερία, ότι την επιβάρυνε με το δυσβάσταχτο βάρος της επιλογής. Τι θα μπορούσε να ήταν ευκολότερο για τους ανθρώπους από το να τους αφαιρέσουν την ελευθερία τους; υποστηρίζει, επιμένοντας ότι το δώρο του Χριστού για την ελεύθερη βούληση οδήγησε την ανθρωπότητα μόνο στον πόνο και το χάος.
Εδώ βρίσκεται η καρδιά του Μέγα Ιεροεξεταστή, ένα στοιχείο που αξίζει να μελετηθεί σε βάθος και αμείλικτα: το παράδοξο της ελευθερίας.
3 βιβλία για να γνωρίσετε τον Ντοστογιέφσκι χωρίς να βαρεθείτε ούτε στιγμή
Ο Ντοστογιέφσκι δεν παίζει εδώ απλώς με τη θεολογία εμβαθύνει στην ανθρώπινη ψυχή και ξεγυμνώνει τις αντιφάσεις της. Είναι η ελευθερία πραγματικά το μεγαλύτερο δώρο ή είναι, όπως προτείνει ο Ιεροεξεταστής, η πιο βαθιά κατάρα; Το ερώτημα φλερτάρει με πολιτικά, πνευματικά και ψυχολογικά πεδία. Από τις αρχαίες αυτοκρατορίες μέχρι τις σύγχρονες κοινωνίες, οι ηγέτες έχουν προσπαθήσει να ελέγξουν τις μάζες, συχνά με το πρόσχημα της απαλλαγής τους από το βαρύ φορτίο της επιλογής. Υπάρχει μια ανατριχιαστική συνάφεια στον ισχυρισμό του Ιεροεξεταστή ότι οι άνθρωποι θα προτιμούσαν να τρέφονται και να παρηγορούνται παρά να είναι ελεύθεροι, ότι θα θυσίαζαν την αυτονομία τους για το ψωμί και την ασφάλεια. Αυτό δεν είναι ένα απλό θεολογικό επιχείρημα του 15ου αιώνα, είναι ένας ψίθυρος στο αυτί της νεωτερικότητας.
Η ομιλία του Ιεροεξεταστή διαβάζεται ως ένα σχόλιο για τον ολοκληρωτισμό πριν από την εποχή του, μια μελέτη για το πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η εξουσία, πως μπορούν να κατευναστούν οι μάζες με θαύματα και ψευδαισθήσεις βεβαιότητας.
Αποσπάσματα από το βιβλίο «Αδελφοί Καραμαζόφ». Από το κεφάλαιο «Μέγας Ιεροεξεταστής» (Μετάφραση: Άρης Αλεξάνδρου – Εκδόσεις ΓΚΟΒΟΣΤΗ)
- Θέλεις να πας στον κόσμο και πηγαίνεις μ’ αδειανά τα χέρια, με κάποια υπόσχεση ελευθερίας που οι άνθρωποι με την ηλιθιότητά τους και με την έμφυτή τους διαφθορά δεν μπορούν ούτε καν να την κατανοήσουν, που τη φοβούνται και τη σκιάζονται γιατί τίποτα και ποτέ δεν υπήρξε για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία πιο αφόρητο απ’ την ελευθερία! Ενώ, βλέπεις αυτές τις πέτρες μέσα σε τούτη τη γυμνή πυραχτωμένη έρημο; Κάνετες ψωμιά κι η ανθρωπότητα θα τρέξει πίσω Σου σαν κοπάδι, γεμάτη ευγνωμοσύνη κι υπακοή, αν και πάντα θα τρέμει από φόβο πως θα μπορούσες ν’ αποτραβήξεις το χέρι Σου και να πάψεις να τους δίνεις τα ψωμιά Σου. Μα Συ δε θέλησες να στερήσεις απ’ τον άνθρωπο την ελευθερία κι απόρριψες την προσφορά γιατί σκέφτηκες: Τι ελευθερία θάναι αυτή όταν η υπακοή θα εξαγοραστεί με ψωμιά;
- Το ήξερες, δεν μπορούσες να μην το ξέρεις αυτό το βασικό μυστικό της ανθρώπινης φύσης, μα αρνήθηκες τη μοναδική αλάνθαστη σημαία που Σου προτάθηκε για να εξαναγκάσεις όλους να Σε προσκυνήσουν ασυζητητεί – τη σημαία του επίγειου άρτου. Και την αρνήθηκες εν ονόματι της ελευθερίας και του επουράνιου άρτου. Κοίτα λοιπόν τι έκανες ακόμα. Κι όλα αυτά πάλι εν ονόματι της ελευθερίας! Σου λέω πως η πιο βασανιστική φροντίδα για τον άνθρωπο είναι τούτη: Ζητάει να βρει όσο μπορεί γρηγορότερα κάποιον που να μπορεί να του παραδώσει εκείνο το δώρο της ελευθερίας που μ’ αυτό γεννιέται ο δύστυχος.(…..)
- Αντί να κυριέψεις την ελευθερία των ανθρώπων, Εσύ τους την έκανες ακόμα μεγαλύτερη! Ή μήπως ξέχασες πως ο άνθρωπος προτιμάει την ησυχία, ακόμα και το θάνατο, παρά την ελεύθερη εκλογή εν γνώσει του καλού και του κακού; Δεν υπάρχει τίποτα πιο ελκυστικό για τον άνθρωπο απ’ την ελευθερία της συνείδησής του, μα δεν υπάρχει και τίποτα πιο βασανιστικό.
Θέλησες την ελεύθερη αγάπη του ανθρώπου, θέλησες να Σε ακολουθήσει ελεύθερα. Αντί να υπακούει στον παλιό αυστηρό νόμο, ο άνθρωπος έπρεπε με ελεύθερη καρδιά ν’ αποφασίζει από δω και μπρος ποιο είναι το καλό και ποιο το κακό, έχοντας μοναδικό του οδηγό τη μορφή Σου. Μα είναι δυνατό λοιπόν να μη σκέφτηκες πως τελικά θ’ απαρνηθεί ακόμα και τη μορφή Σου και την αλήθεια Σου, συντριμμένος κάτω απ’ το τρομερό βάρος: την ελευθερία της εκλογής;(…..) - Δεν κατέβηκες απ’ το σταυρό όταν Σου φωνάζανε περιγελώντας και λοιδορώντας Σε: «Κατέβα απ’ το σταυρό για να πιστέψουμε πως είσαι Συ». Δεν κατέβηκες γιατί και πάλι δε θέλησες να σκλαβώσεις τον άνθρωπο με το θαύμα και λαχταρώντας την ελεύθερη πίστη κι όχι αυτήν που γεννιέται από θαύμα. Λαχταρούσες την ελεύθερη αγάπη κι όχι τους δουλικούς ενθουσιασμούς του σκλάβου, του τρομοκρατημένου μπροστά σε μιαν ισχύ που τον συντρίβει. Μα και δω εκτίμησες τους ανθρώπους τόσο που δεν τ’ αξίζανε, γιατί φυσικά αυτοί είναι δούλοι αν και πλάστηκαν επαναστάτες. Κοίτα και κρίνε μονάχος Σου. Να, πέρασαν πια δεκαπέντε αιώνες. Κοίταξέ τους: Ποιον πήγες ν’ ανυψώσεις ως τον εαυτό Σου; Παίρνω όρκο πως ο άνθρωπος πλάστηκε πιο αδύναμος και πιο ταπεινός απ’ ό,τι τον νόμισες!
- Μπορεί, μπορεί τάχα να επιτελέσει ό,τι και Εσύ; Εκτιμώντας τον τόσο πολύ φέρθηκες μαζί του σα νάπαψες πια να τον συμπονείς γιατί του ζήτησες πάρα πολλά. Και ποιος; Εκείνος που τον αγάπησε περισσότερο κι απ’ τον εαυτό Του! Αν τον εκτιμούσες λιγότερο, θα του ζητούσες λιγότερα και τότε θάδειχνες πως τον αγαπάς πιο πολύ, γιατί το βάρος που θα τον έβαζες να σηκώσει θα ήταν μικρότερο. Αυτός είναι αδύναμος και τιποτένιος.
10 facts για το «Έγκλημα και Τιμωρία»: Γιατί ο Ρασκόλνικοφ του Ντοστογιέφσκι έγινε δολοφόνος;
