Ο Φρέντικτ Ένγκελς, ο αινιγματικός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και επαναστάτης, συχνά εξυμνείται για τη συνεργασία του με τον Καρλ Μαρξ στη διαμόρφωση των θεμελίων της σύγχρονης σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής ιδεολογίας. Ενώ το έργο του άφησε αναμφίβολα ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τόσο τις θετικές όσο και τις αρνητικές πτυχές της συμβολής του.
Ο Ένγκελς, ένθερμος οπαδός του ιστορικού υλισμού, τόνισε τη σημασία των οικονομικών συνθηκών στη διαμόρφωση των κοινωνιών. Οι γνώσεις του σχετικά με τον αντίκτυπο της ταξικής πάλης και τη σχέση μεταξύ προλεταριάτου και αστικής τάξης έθεσαν τις βάσεις για την κατανόηση της κοινωνικής δυναμικής. Ωστόσο, εν μέσω της λαμπρότητας, υπήρχαν αντιπαραθέσεις και μειονεκτήματα.
Γυναίκες: 10 συγγραφείς στην ιστορία της λογοτεχνίας που άλλαξαν τον κόσμο με μία σελίδα τη φορά
Θετικές πτυχές του έργου του:
Η ιδεολογία του Φρέντικτ Ένγκελς περιλάμβανε διάφορες πτυχές που αποσκοπούσαν στην αντιμετώπιση των κοινωνικών ανισοτήτων και της προόδου.
1. Επίγνωση της ταξικής πάλης: Ο Ένγκελς υπογράμμισε τη συνεχιζόμενη σύγκρουση μεταξύ των τάξεων, υποστηρίζοντας ότι η εργατική τάξη πρέπει να ξεσηκωθεί ενάντια στην καταπίεση και να αγωνιστεί για μια πιο δίκαιη κοινωνία.
2. Ιστορικός υλισμός: Εισήγαγε την έννοια ότι οι οικονομικές συνθήκες διαμορφώνουν τις κοινωνίες, προωθώντας την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι υλικές συνθήκες επηρεάζουν την κοινωνική ανάπτυξη.
3. Ισότητα των φύλων: Ο Ένγκελς αναγνώρισε τη σημασία της απελευθέρωσης των γυναικών, ρίχνοντας φως στον αντίκτυπο των κοινωνικών δομών στη θέση των γυναικών και υπερασπιζόμενος τα δικαιώματά τους.
4. Κριτική της αποικιοκρατίας: Ο Ένγκελς άσκησε κριτική στις αποικιοκρατικές δυνάμεις, αποκαλύπτοντας την εκμετάλλευση και τα δεινά που προκαλούν οι ιμπεριαλιστικές προσπάθειες για την επιδίωξη οικονομικού κέρδους.
5. Καταλύτης της κοινωνικής αλλαγής: Τα έργα του ενέπνευσαν κινήματα που αγωνίζονταν για δίκαιες εργασιακές πρακτικές, εργατικά δικαιώματα και, τελικά, για την καθιέρωση σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεωδών.
Αρνητικές πτυχές του έργου του:
1. Παραμέληση του ατομικισμού: Η εστίαση του Ένγκελς στην ταξική πάλη και τον ιστορικό υλισμό συχνά υποβάθμιζε τη σημασία των ατομικών φιλοδοξιών και επιτευγμάτων. Η ντετερμινιστική του θεώρηση επισκίαζε τις πολυπλοκότητες της ανθρώπινης δράσης.
2. Απλούστευση της κοινωνικής αλλαγής: Ενώ ο ιστορικός υλισμός παρείχε γνώσεις, η τάση του Ένγκελς να απλοποιεί τις πολύπλοκες ιστορικές μεταβολές σε απλούς οικονομικούς παράγοντες παρέβλεπε τη σύνθετη αλληλεπίδραση των πολιτισμικών, ιδεολογικών και πολιτικών δυνάμεων.
3. Αναγωγιστικές προοπτικές: Η αναγωγή της πολύπλοκης ανθρώπινης συμπεριφοράς σε οικονομικά συμφέροντα από τον Ένγκελς εγκυμονούσε τον κίνδυνο υπεραπλούστευσης, αγνοώντας τον πλούτο των κινήτρων και των επιθυμιών που κινούν τα άτομα και τις κοινωνίες.
4. Απορριπτικές ερμηνείες: Ορισμένες από τις ιδέες του Ένγκελς παρερμηνεύτηκαν και εφαρμόστηκαν δογματικά σε διάφορα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια, οδηγώντας σε απρόβλεπτες συνέπειες και αυταρχικά καθεστώτα.
5. Κλαδικός αναγωγισμός: Η εστίαση του Ένγκελς στην τάξη ως τον πρωταρχικό μοχλό της κοινωνικής αλλαγής παραμέρισε άλλους σημαντικούς παράγοντες όπως το φύλο, η φυλή και ο πολιτισμός, παραμελώντας συχνά τη διατομεακότητα της καταπίεσης.
6. Κριτική του αναρχισμού: Η κριτική του Ένγκελς στα αναρχικά κινήματα οδήγησε σε ιδεολογικές συγκρούσεις που μερικές φορές επισκίαζαν πιθανούς τομείς συνεργασίας ενάντια στους κοινούς εχθρούς.
7. Επιρροή στα ολοκληρωτικά καθεστώτα: Αν και δεν είναι αποκλειστικά υπεύθυνος, τα γραπτά του Ένγκελς χρησιμοποιήθηκαν για να νομιμοποιήσουν και να διαμορφώσουν τις ιδεολογίες ολοκληρωτικών καθεστώτων, απομακρυνόμενα από τις αρχικές του προθέσεις.
8. Ο οικονομικός ντετερμινισμός επισκιάζει την ηθική: Η μεγάλη έμφαση που έδωσε στους οικονομικούς παράγοντες επισκίασε ενίοτε τις συζητήσεις σχετικά με τις ηθικές και δεοντολογικές διαστάσεις της κοινωνικής προόδου.
Ο Ένγκελς και ο ρατσισμός – Συμπεριέλαβε τη γενοκτονία στην ουτοπική του αντίληψη για την πρόοδο.
Η ένθερμη υποστήριξη της πολιτιστικής εξόντωσης απέκτησε δυναμική κατά τη διάρκεια και μετά τις εξεγέρσεις του 1848, μια περίοδο αυξημένων εθνικών και εθνοτικών εντάσεων στην ευρωπαϊκή πολιτική. Ο Ένγκελς δεν δίστασε να χαρακτηρίσει ολόκληρα έθνη ως Völkerabfälle (απόβλητα -σκουπίδια), καθώς η αντίθεσή τους στη γερμανοουγγρική επανάσταση τα καθιστά ικανά για πλήρη εξόντωση. Ο Ένγκελς το περιέγραψε αυτό ως σύγκρουση μεταξύ “πολιτισμού και πρωτογονισμού”, προτρέποντας για άμυνα ενάντια στην “ακαλλιέργητη Ανατολή”. Ομάδες όπως οι Βρετόνοι, οι Βάσκοι, οι Σκωτσέζοι που μιλούσαν τα γαελικά και οι Σλάβοι θεωρήθηκαν “εκφυλισμένοι”, προορισμένοι να εκλείψουν. Ακόμη και μεγαλύτερες οντότητες όπως οι Πολωνοί απορρίφθηκαν ως καταδικασμένες, ενθαρρύνονταν να πολεμήσουν, να εγκαταλείψουν τη γη τους και να λάβουν κούφιες υποσχέσεις. Στην εφημερίδα του Μαρξ, (Ορισμένα έθνη είναι φορείς της προόδου, κάποια όχι – αυτό είναι το συμπέρασμα του άρθρου του Φρειδερίκου Ένγκελς “Der magyarische Kampf””, το οποίο δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 1849 στην εφημερίδα “Neue Rheinische Zeitung) ο Ένγκελς προέβλεψε με ευχαρίστηση έναν “μεγάλο πόλεμο” που θα εξαφάνιζε τα “άκαμπτα” έθνη, διαγράφοντάς τα εντελώς.
Μέχρι αυτή τη δραστική λύση, υποστήριζαν τον έλεγχο και την εξόντωση των μικρότερων εθνών από τα πιο εξέχοντα, ιδίως τη Γερμανία και την Ουγγαρία, που θεωρούνταν προάγγελοι της προόδου. Στα ανατολικά, η αποικιοκρατική επέκταση της Ρωσίας στην Ασία εκλαμβανόταν ως πρόοδος, παρά την οπισθοδρομική της εικόνα στην Ευρώπη. Ο Ένγκελς πίστευε ότι η ρωσική κυριαρχία, παρά την κακή φήμη και την ακάθαρτη φήμη της, εκπολίτισε τη Μαύρη και την Κασπία Θάλασσα, την Κεντρική Ασία και τους αυτόχθονες πληθυσμούς όπως οι Μπασκίρηδες και οι Τάταροι.
Αποφθέγματα του Φρεντίκτ Ένγκελς:
1. “Μια ουγγιά δράσης αξίζει έναν τόνο θεωρίας”.
2. “Ας τρέμουν οι άρχουσες τάξεις μπροστά σε μια κομμουνιστική επανάσταση”.
3. “Η ελευθερία είναι η αναγνώριση της αναγκαιότητας”.
4. “Κάθε παιδί που γεννιέται έχει έμφυτη καλοσύνη”.
5. “Η εργασία είναι η πηγή κάθε πλούτου και κάθε πολιτισμού”.
6. “Η φύση είναι η απόδειξη της διαλεκτικής”.
7. “Η συνείδηση του ανθρώπου όχι μόνο αντανακλά τον αντικειμενικό κόσμο, αλλά και τον δημιουργεί”.
8. “Όσο περισσότερο επεκτείνεται ο καταμερισμός της εργασίας και η εφαρμογή των μηχανημάτων, τόσο περισσότερο επεκτείνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των εργαζομένων”.
9. “Ο δρόμος προς τη γνώση είναι ο δρόμος προς την ελευθερία”.
10. “Η ελευθερία συνίσταται στη μετατροπή του κράτους από ένα όργανο που επιβουλεύεται την κοινωνία σε ένα όργανο πλήρως υποταγμένο σε αυτήν”.
11. “Το προλεταριάτο είναι η μόνη τάξη που μπορεί να επιφέρει επανάσταση”.
12. “Η ιστορία όλων των προηγούμενων κοινωνιών ήταν η ιστορία των ταξικών αγώνων”.
13. “Μια επανάσταση είναι σίγουρα το πιο αυταρχικό πράγμα που υπάρχει”.
14. “Η ανθρωπότητα θέτει πάντα στον εαυτό της μόνο τέτοια καθήκοντα που μπορεί να λύσει”.
15. “Η δύναμη είναι η μαμή κάθε παλιάς κοινωνίας που κυοφορεί μια νέα”.
Στράτης Μυριβήλης: 10 + 3 αποφθέγματα του Έλληνα μυθιστοριογράφου
