Η άποψη του Πλάτωνα για τη δημοκρατία είναι αντικείμενο έρευνας έως σήμερα
Η δημοκρατία, μια από τις πιο αγαπητές και ευρέως εφαρμοζόμενες μορφές διακυβέρνησης στον σύγχρονο κόσμο, έχει μια πολύπλοκη σχέση με την αρχαία φιλοσοφική σκέψη και τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Ο διαπρεπής Έλληνας φιλόσοφος του 4ου αιώνα π.Χ., προσέφερε μια κριτική της δημοκρατίας που παραμένει επιδραστική και προκαλεί σκέψεις μέχρι σήμερα. Σε αυτό το δοκίμιο, θα εμβαθύνουμε στην οπτική του Πλάτωνα για τη δημοκρατία, εξετάζοντας το ιστορικό πλαίσιο, την κριτική του στα δημοκρατικά συστήματα και τη διαρκή σημασία των ιδεών του στον σύγχρονο πολιτικό λόγο.
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: 10 αποφθέγματα από τα βιβλία που λατρέψαμε
Ιστορικό πλαίσιο
Πριν εξερευνήσουμε τις απόψεις του Πλάτωνα για τη δημοκρατία, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έζησε. Η Αθήνα, το επίκεντρο της πνευματικής και πολιτικής ζωής στην αρχαία Ελλάδα, ήταν δημοκρατική κατά την εποχή του Πλάτωνα. Η αθηναϊκή δημοκρατία, που συχνά αναφέρεται ως άμεση δημοκρατία, χαρακτηριζόταν από την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων μέσω συνελεύσεων, όπως η Εκκλησία, και την επιλογή των αξιωματούχων μέσω ενός συστήματος κλήρωσης. Αυτό το ζωντανό δημοκρατικό περιβάλλον επηρέασε αναμφίβολα τους προβληματισμούς του Πλάτωνα σχετικά με τη διακυβέρνηση.
Η κριτική του Πλάτωνα στη δημοκρατία
Η κριτική του Πλάτωνα για τη δημοκρατία διατυπώνεται με τον πιο εμφανή τρόπο στα έργα του “Πολιτεία” και “Οι Νόμοι”. Η κριτική του μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:
1. Εγγενείς ατέλειες:
Ο Πλάτων πίστευε ότι η δημοκρατία διέθετε εγγενείς ατέλειες. Υποστήριζε ότι τα δημοκρατικά συστήματα ήταν επιρρεπή στην αστάθεια και στην κυριαρχία του όχλου λόγω της εξάρτησής τους από τα πάθη και τις ιδιοτροπίες της πλειοψηφίας. Υποστήριζε ότι αυτή η απρόβλεπτη κατάσταση καθιστούσε τη δημοκρατία εγγενώς ασταθή, καθώς θα μπορούσε να οδηγήσει σε βιαστικές και απερίσκεπτες αποφάσεις.
2. Η αλληγορία του πλοίου:
Ο Πλάτων χρησιμοποίησε την “Αλληγορία του πλοίου” για να απεικονίσει την κριτική του στη δημοκρατία. Σε αυτή την αλληγορία, παρομοίασε ένα πλοίο με ένα κράτος και το πλήρωμα του πλοίου με τους πολίτες. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, το να επιτραπεί στο πλήρωμα (που αντιπροσωπεύει τις μάζες) να κατευθύνει το πλοίο χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και γνώση θα οδηγούσε σε χάος και καταστροφή. Υποστήριξε ότι όπως ακριβώς ένα πλοίο απαιτεί έναν εξειδικευμένο καπετάνιο, έτσι και ένα κράτος θα πρέπει να διοικείται από σοφούς και γνώστες κυβερνήτες και όχι από το ανεκπαίδευτο πλήθος.
3. Η κυριαρχία των ανενημέρωτων:
Ο Πλάτων ήταν επιφυλακτικός ως προς την ικανότητα της πλειοψηφίας να λαμβάνει ορθές αποφάσεις. Πίστευε ότι πολλοί πολίτες δεν διέθεταν τη γνώση και τη σοφία που απαιτούνται για τη λήψη αποφάσεων σε πολύπλοκα κρατικά ζητήματα. Αυτός ο σκεπτικισμός τον οδήγησε να αμφισβητήσει το δημοκρατικό σύστημα.
4. Λαϊκισμός και δημαγωγία:
Ο Πλάτων ανησυχούσε για την άνοδο του λαϊκισμού και της δημαγωγίας στα δημοκρατικά συστήματα. Πίστευε ότι οι χαρισματικοί ηγέτες μπορούσαν να χειραγωγήσουν τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των μαζών για να αποκτήσουν εξουσία. Το θεωρούσε αυτό ως μια επικίνδυνη πτυχή της δημοκρατίας, καθώς θα μπορούσε να οδηγήσει στην εκλογή ηγετών που δεν είχαν κατά νου το συμφέρον του κράτους.
Το ιδανικό κράτος του Πλάτωνα
Για να αντιμετωπίσει τις αντιληπτές ελλείψεις της δημοκρατίας, ο Πλάτων πρότεινε ένα εναλλακτικό όραμα διακυβέρνησης στο έργο του “Η Πολιτεία”. Τάχθηκε υπέρ της εγκαθίδρυσης ενός ιδανικού κράτους υπό την ηγεσία φιλοσόφων-βασιλέων. Σε αυτή την ουτοπική κοινωνία, οι κυβερνήτες θα ήταν άτομα με εκτεταμένη μόρφωση και σοφία, που θα επιλέγονταν με βάση την αξία τους και την ικανότητά τους για ορθολογική λήψη αποφάσεων και όχι με βάση τη δημοτικότητα.
Το ιδανικό κράτος του Πλάτωνα χαρακτηριζόταν από μια άκαμπτη ιεραρχική δομή, με τρεις τάξεις: τους άρχοντες (φιλόσοφοι-βασιλιάδες), τους βοηθητικούς (φύλακες και υπερασπιστές του κράτους) και τους παραγωγούς (την εργατική τάξη). Η εκπαίδευση έπαιζε καθοριστικό ρόλο σε αυτή την κοινωνία, καθώς μέσω της εκπαίδευσης τα άτομα θα επιλέγονταν για τους ρόλους τους στο κράτος. Ο στόχος ήταν να δημιουργηθεί μια αρμονική και δίκαιη κοινωνία όπου οι ρόλοι των ατόμων θα καθορίζονταν από τις έμφυτες ικανότητες και τις γνώσεις τους .
Σύγχρονη σημασία
Η κριτική του Πλάτωνα στη δημοκρατία εξακολουθεί να έχει απήχηση στον σύγχρονο πολιτικό διάλογο. Αρκετές πτυχές της κριτικής του παραμένουν επίκαιρες:
1. Λαϊκισμός και δημαγωγία:
Οι ανησυχίες του Πλάτωνα για τους κινδύνους του λαϊκισμού και της δημαγωγίας έχουν μια σύγχρονη αντιστοιχία. Η άνοδος χαρισματικών ηγετών που απευθύνονται στα συναισθήματα και χειραγωγούν το δημόσιο αίσθημα είναι ένα επαναλαμβανόμενο ζήτημα στις σύγχρονες δημοκρατίες.
2. Ενημερωμένη λήψη αποφάσεων:
Το ερώτημα κατά πόσον οι πολίτες είναι επαρκώς ενημερωμένοι για τη λήψη σύνθετων πολιτικών αποφάσεων παραμένει θέμα συζήτησης. Οι σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με τη σημασία της εκπαίδευσης των πολιτών και τον ρόλο των μέσων ενημέρωσης αντανακλούν τις ανησυχίες του Πλάτωνα για την ενημέρωση του εκλογικού σώματος.
3. Σταθερότητα και αστάθεια:
Η ανησυχία του Πλάτωνα σχετικά με τη σταθερότητα των δημοκρατικών συστημάτων μπροστά στις ταχείες αλλαγές και τη μεταβολή της κοινής γνώμης παραμένει επίκαιρη. Το ενδεχόμενο αστάθειας στις δημοκρατίες εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής έρευνας.
