Θεαίτητος του Πλάτωνος: Πώς ξέρουμε τι γνωρίζουμε;

Στον διάλογο του Θεαίτητου ο Σωκράτης συζητά διάφορες θεωρίες της γνώσης. Εδώ θα εστιάσουμε στην ιδέα ότι η γνώση είναι αντίληψη.

10 στωικά μαθήματα για το πώς να ζήσουμε αυθεντικά διατηρώντας τη ψυχραιμία μας

Πώς γνωρίζουμε αυτό που γνωρίζουμε ή πώς ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε; Καμία απλή απάντηση δεν φαίνεται επαρκής σε αυτό το ερώτημα, ωστόσο σε αυτόν τον διάλογο, ο Πλάτων προσφέρει μια εκτενή εξέταση ενός από τους πιο διάσημους και απλούστερους ορισμούς της γνώσης: ότι είναι απλώς αντίληψη.

Πώς ξεκινά ο Θεαίτητος του Πλάτωνα;

Στην αρχή του διαλόγου, ο Θεαίτητος παρουσιάζεται με αξιέπαινα διαπιστευτήρια ως διακεκριμένος διανοούμενος, ειδικά στα μαθηματικά, και ως ένα αξιόλογο άτομο που γνώρισε τον θάνατο του υπερασπιζόμενος την Αθήνα στη στρατιωτική του θητεία. Παρά τους επαίνους αυτούς, ο Θεαίτητος επιδεικνύει μια αίσθηση νευρικότητας και δισταγμού στις αρχικές ανταλλαγές με τον Σωκράτη. Σε απάντηση στη δοκιμαστική διάθεση του Θεαίτητου, ο Σωκράτης διατυπώνει μια γνωστή αντίληψη για τον δικό του ρόλο στην αναζήτηση της φιλοσοφικής αλήθειας και γνώσης, παρομοιάζοντάς την με την «τέχνη της μαιευτικής».

Ο Σωκράτης διευκρινίζει ότι η ουσία της τέχνης του έγκειται στην ικανότητα να υποβάλλει τις αναδυόμενες ιδέες σε διάφορες δοκιμασίες, διακρίνοντας εάν οι εκκολαπτόμενες σκέψεις αντιπροσωπεύουν μια ψευδαίσθηση – ένα φάντασμα ή ένα λάθος – ή μια γόνιμη αλήθεια. Σημειώνει χιουμοριστικά μια ομοιότητα με τις συνηθισμένες μαίες, καθώς ο ίδιος, όπως και αυτές, στερείται σοφίας. Αυτή η νύξη αναφέρεται στην ιστορική πρακτική στην Αρχαία Ελλάδα όπου άτομα ανίκανα να τεκνοποιήσουν αναλάμβαναν το ρόλο της μαίας.

«Το πιο σημαντικό πράγμα για την τέχνη μου είναι η ικανότητα να εφαρμόζω όλες τις πιθανές δοκιμές στους απογόνους, για να προσδιορίσω εάν το νεαρό μυαλό παραδίδεται από ένα φάντασμα, δηλαδή ένα λάθος ή μια γόνιμη αλήθεια. Διότι ένα πράγμα που έχω κοινό με τις συνηθισμένες μαίες είναι ότι εγώ ο ίδιος είμαι άγονος».

Ο ορισμός της γνώσης

Ο Θεαίτητος παρακινείται να δώσει έναν ορισμό της γνώσης και η αρχική του απάντηση είναι ιδιαίτερα κομβική στο διάλογο.

«Μου φαίνεται ότι ένας άνθρωπος που γνωρίζει κάτι αντιλαμβάνεται αυτό που γνωρίζει, και ο τρόπος που εμφανίζεται επί του παρόντος, εν πάση περιπτώσει, είναι ότι η γνώση είναι απλώς αντίληψη».

Ο Σωκράτης αναγνωρίζει την αμεσότητα αυτής της απάντησης, αλλά γρήγορα επισημαίνει την έλλειψη καινοτομίας της, συνδέοντάς τη με μια θεωρία που υποστηρίζεται από έναν από τους κύριους φιλοσοφικούς αντιπάλους του Σωκράτη, τον Πρωταγόρα, τον Σοφιστή.

Ο Σωκράτης κάνει παραλληλισμούς, σημειώνοντας ότι ο Πρωταγόρας διατήρησε παρόμοια άποψη, αν και εκφραζόμενη διαφορετικά. Ο Πρωταγόρας ισχυρίστηκε περίφημα:

«Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων: των πραγμάτων που είναι, ότι είναι και των πραγμάτων που δεν είναι, ότι δεν είναι».

Περί Θεωρίας Πρωταγόρα

Ο Σωκράτης επανεξετάζει τις ιδέες του Πρωταγόρα και τις συνδέει με μια άλλη Πρωταγόρεια θεωρία. Αυτή η θεωρία υποστηρίζει ότι όλα υπόκεινται σε αέναη αλλαγή. Εάν χαρακτηρίσετε κάτι ως μεγάλο, τελικά θα αποκαλυφθεί ως μικρό, και παρόμοια σχετικότητα ισχύει για όρους όπως βαρύ ή ελαφρύ. Η ουσία αυτής της θεωρίας είναι να τονίσει ότι τα πάντα υπάρχουν σε μια συνεχή κατάσταση κίνησης και γίγνεσθαι.

Ενώ ο Σωκράτης αποδίδει αυτή τη θεωρία στον Πρωταγόρα, επεκτείνεται, ισχυριζόμενος ότι οι περισσότεροι μεγάλοι φιλόσοφοι που προηγήθηκαν (εκτός από τον Παρμενίδη) και εξέχοντες ποιητές εμμένουν σιωπηρά σε αυτήν την προοπτική. Ο Σωκράτης αναγνωρίζει τη γοητεία αυτής της θεωρίας, παραθέτοντας παραδείγματα όπως το ανθρώπινο σώμα, το οποίο τείνει να αποσυντίθεται χωρίς κίνηση, αλλά γίνεται εύρωστο και ανθεκτικό μέσω της άσκησης. Η υποκείμενη υπόθεση είναι ότι η κίνηση και η αλλαγή είναι θεμελιώδεις πτυχές της ύπαρξης σύμφωνα με αυτήν την κοσμοθεωρία που αγκαλιάζουν διάφορες φιλοσοφικές και ποιητικές παραδόσεις.

Μια θεωρία του γίγνεσθαι

Εξετάζοντας τη θεωρία του Θεαίτητου σε σχέση με τη θεωρία του γίγνεσθαι, ο Σωκράτης θέτει ότι χρώματα, όπως το μαύρο ή το λευκό,που δημιουργούνται μέσω της αλληλεπίδρασης του ματιού με την κατάλληλη κίνηση, κάτι που οδηγεί στην εξατομίκευση της αντίληψης για τα χρώματα.

Στη συνέχεια, ο Σωκράτης αμφισβητεί τον Θεαίτητο ρωτώντας αν είναι δυνατόν κάτι να γίνει μεγαλύτερο ή να αυξηθεί σε αριθμό χωρίς να υποστεί πραγματική αύξηση. Ο υποκείμενος σκοπός αυτής της ερώτησης είναι να διερευνήσει τη θεωρία που εξισώνει τη γνώση με την αντίληψη, η οποία εξαρτάται από την ευρύτερη θεωρία που προτείνει ότι οτιδήποτε χαρακτηρίζεται ως μεγάλο θα αποκαλυφθεί τελικά ότι είναι μικρό. Ο Σωκράτης στοχεύει να αποδείξει ότι ορισμένες σταθερές, όπως το μέγεθος και ο αριθμός, επιμένουν πέρα από την αρχική σχετικοποίηση σε συγκεκριμένα πλαίσια.

Νοητικότητα

Τα αντικείμενα μπορεί να φαίνονται μεγάλα ή μικρά ανάλογα με το περιβάλλον. Επομένως, οι όροι “μεγάλο” ή “μικρό” δεν ισχύουν καθολικά. Ωστόσο, ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι μια αύξηση είναι απαραίτητη για να γίνουν τα πράγματα μεγαλύτερα, μια αρχή που δοκιμάζει έναντι του κριτηρίου της νοητικότητας. Προκαλεί τον Θεαίτητο να αποδείξει ότι τα πράγματα μπορούν να αυξηθούν σε αριθμό χωρίς πραγματική αύξηση, δηλώνοντας ότι ενώ ένας τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να αποφύγει τη λεκτική διάψευση, στερείται λογικής συνοχής.

Ο Σωκράτης σκιαγραφεί περαιτέρω τον μεθοδολογικό σκοπό της έρευνάς τους, δίνοντας έμφαση στην εξέταση των σκέψεων σε σχέση με τον εαυτό τους. Ο στόχος είναι να αξιολογήσουμε την εσωτερική συνέπεια ή αντίφαση μέσα στις σκέψεις μας.

Κοινή Λογική

Ο Σωκράτης αμφισβητεί τον ισχυρισμό του Πρωταγόρα ότι «ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων». Ξεκινά τονίζοντας ότι οι άνθρωποι δεν είναι οι αποκλειστικοί αντιληπτές. διάφορα ζώα, συμπεριλαμβανομένων των χοίρων και των μπαμπουίνων, διαθέτουν επίσης αυτή την ικανότητα. Ο Σωκράτης διερωτάται γιατί δεν θα υποστηρίξει κανείς ότι ένα γουρούνι ή ένας μπαμπουίνος χρησιμεύει ως μέτρο όλων των πραγμάτων, αμφισβητώντας την ανθρωποκεντρική φύση του ισχυρισμού του Πρωταγόρα.

Αν και ο Θεαίτητος δυσκολεύεται να αποδεχτεί τη θέση του Πρωταγόρα, ο Σωκράτης, προτείνει ότι η αρχική αληθοφάνεια μπορεί να μην υποδηλώνει απαραίτητα αλήθεια. Στη συνέχεια εισάγει μια πιο αυστηρή αντίρρηση, τονίζοντας ότι αποδίδουμε γνώση σε κάποιον ακόμα και όταν δεν την αντιλαμβάνεται ενεργά. Με άλλα λόγια, ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι η αντίληψη και η μνήμη είναι διακριτές, και φαίνεται παράλογο να ισχυριστεί κανείς ότι η γνώση περιορίζεται στην άμεση αντίληψη, αποκλείοντας τη διαδικασία μάθησης και μνήμης.

Μνήμη

H συνεπαγωγή της θεωρίας που ισχυρίζεται ότι «η γνώση είναι αντίληψη» υποδηλώνει ότι όταν κάποιος κλείνει τα μάτια του, χάνει τη γνώση του τι ήξερε όταν τα μάτια του ήταν ανοιχτά. Ο Σωκράτης ολοκληρώνει την ανάλυσή του για τον ορισμό της γνώσης ως αντίληψης, τονίζοντας ότι ένα άτομο, όταν κλείνει τα μάτια του, μπορεί να θυμηθεί αλλά να μην δει αυτό που είχε προηγουμένως αντιληφθεί. Αυτή η κατάσταση, σύμφωνα με τον Σωκράτη, υπονοεί ότι το άτομο δεν γνωρίζει το πράγμα τη στιγμή που το θυμάται, οδηγώντας στον ισχυρισμό ότι η γνώση δεν διατηρείται όταν παύει η αντίληψη.