Στο “Tractatus Theologico-Politicus” (1670), ο Σπινόζα εξετάζει τη θρησκεία ως εργαλείο διακυβέρνησης.
Αμφισβητώντας την ύπαρξη υπερβατικών θρησκευτικών αληθειών, ο Σπινόζα θεωρεί τη θρησκεία ως μέσο για την προώθηση της υπακοής και την τήρηση ηθικών κανόνων. Η προσέγγισή του φέρει ομοιότητες με την ηθική φιλοσοφία του Τόμας Χομπς, υπογραμμίζοντας την ανάγκη ενός ισχυρού ηγεμόνα που ελέγχει την θρησκευτική εξουσία.
10 φιλοσοφικά ρεύματα που πρέπει να γνωρίζετε – Οι σχολές σκέψης που διαμόρφωσαν τον κόσμο
Aμφισβητεί την αξία της θρησκευτικής ανοχής per se, θεωρώντας την χρήσιμη μόνο ως εργαλείο για την αποτροπή ταραχών και την διατήρηση της τάξης. Η εστίαση του Σπινόζα δεν εστιάζει σε δογματικές αλήθειες, αλλά στην απομάκρυνση θρησκευτικών εμποδίων στην αναζήτηση της αλήθειας μέσω της φιλοσοφίας. Σύμφωνα με αυτόν, η θρησκεία δεν προσφέρει γνώση, αλλά ηθικές αρχές απαραίτητες για την εύρυθμη λειτουργία του κράτους.
Tractatus Theologico-Politicus
Στον πρόλογο του “Tractatus Theologico-Politicus” (TTP), ο Σπινόζα θέτει ως στόχο να διαχωρίσει την ουσία της θρησκείας από τις “δεισιδαιμονίες” και τις “φαντασίες”.
Ωστόσο, η “δεισιδαιμονία” αγγίζει ένα ευρύ φάσμα πεποιθήσεων και πρακτικών, πολλές εκ των οποίων στηρίζονται στη γραφή. Ο Σπινόζα δεν εστιάζει σε μια συγκεκριμένη θρησκεία, αλλά εστιάζει στα “χρήσιμα” στοιχεία της θρησκείας: την ικανότητά της να ενσταλάζει ηθικές αξίες, όπως η υπακοή.
Συνεπώς, οι θρησκευτικές απόψεις του διαφέρουν ριζικά από τις παραδοσιακές ερμηνείες του Ιουδαϊσμού ή του Χριστιανισμού. Θεωρεί τις γραφικές διαφορές ως “τελετουργίες” και “δεισιδαιμονίες”, αδιαφορώντας για την πηγή τους. Περαιτέρω, αμφισβητεί την αξία της θρησκείας ως πηγή γνώσης, θεωρώντας την άσχετη με την αλήθεια.
Η ριζοσπαστική προσέγγιση του Σπινόζα στο TTP ενίσχυσε τη φήμη του ως αιρετικού, καθώς γι’ αυτόν ο Θεός ταυτίζεται με τη φύση και οι νόμοι του διέπονται από λογική, καθιστώντας αδύνατη την ύπαρξη θαυμάτων που τους παραβιάζουν.
Στο TTP θεωρεί τον άνθρωπο ως ένα καθαρά σωματικό ον, με ψυχή μόνο ως ζωτική δύναμη. Απουσιάζει οποιαδήποτε έννοια υπερβατικού. Η “φύση” ως θεότητα οδηγεί στην θεοποίηση της “συνηθισμένης γνώσης” για τον κόσμο, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την αξία της γραφής.
Παρότι η θεοποίηση αυτή φέρνει κριτική στην αθεϊστική προσέγγιση του Σπινόζα, η εστίαση στη “δεισιδαιμονία” και τις γραφικές αντιφάσεις υπογραμμίζει αρνητικό πνεύμα. Η θρησκευτική πίστη είναι ατομική υπόθεση, όχι δικαίωμα, αδύνατη για έλεγχο από τον ηγεμόνα. Η υπακοή στον Θεό, όμως, εναπόκειται στις πολιτικές αρχές.
“Ο Θεός βασιλεύει μόνο μέσω των πολιτικών ηγεμόνων”, υπονοώντας τον περιορισμό της πνευματικής εξουσίας.
Ο Σπινόζα για τον ρόλο των πνευματικών ηγεμόνων
Σύμφωνα με τον Σπινόζα, η αμαρτία δεν υφίσταται. Η ηθική διάκριση μεταξύ “ευσεβούς” και “ασεβούς” απουσιάζει.
Πιστεύει ότι οι θρησκευτικοί ηγέτες, ενώ μετέχουν στην εξουσία, υπηρετούν πρωτίστως τους κοσμικούς ηγεμόνες. Ο νόμος του Θεού εφαρμόζεται μέσω των πολιτικών αρχών, χωρίς υπερβατική ηθική να επηρεάζει την εφαρμογή του.
Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις ηθικές του απόψεις, όπου ο νόμος υπηρετεί την ατομική ελευθερία και ευημερία. Στο TTP, η θρησκεία εργαλειοποιείται για την εξασφάλιση υπακοής. Παράλληλα, ο Σπινόζα προτάσσει αξίες όπως η δικαιοσύνη και η φιλανθρωπία. Ο νόμος, αν και βασιζόμενος στις Μωσαϊκές εντολές, υπηρετεί τον πολιτικό ρεαλισμό και την σκοπιμότητα.
Ο Σπινόζα υποστηρίζει την θρησκευτική ανοχή, αφήνοντας αδιευκρίνιστο ποια θρησκεία θα ασκεί εξουσία. Ο πραγματισμός του ερμηνεύεται από μελετητές ως απάντηση στις θρησκευτικές διαμάχες της εποχής. Στο TTP, ο Σπινόζα επιδιώκει να “καθαρίσει” το θρησκευτικό τοπίο από παρεμβατικές υποχρεώσεις.
Παρόμοια με τον Χόμπς, ο Σπινόζα εστιάζει στην εξουσία, αλλά με μια δική του προσέγγιση. Η κατανόηση της εξουσίας και η σχέση της με το “καλό” αντλούνται από την ηθική του φιλοσοφία. Στόχος του Σπινόζα είναι να διαχωρίσει την ηθική από θρησκευτικά δόγματα, θέτοντας τα θεμέλια για μια κοσμική πολιτική θεωρία.
10 ανήσυχα αποφθέγματα του Νίτσε: «η κουλτούρα κινδυνεύει να καταστραφεί από την κουλτούρα»
